H νέα μόδα που ήρθε για να ανανεώσει το λεξιλόγιο, την αισθητική και τους τρόπους συμπεριφοράς των σύγχρονων κοινωνιών ακούει στο όνομα «πολιτική ορθότητα». Εδώ και καιρό βρίσκεται στο προσκήνιο με πολλές αφορμές που δεν εξαντλούνται αποκλειστικά στο μικρόκοσμο της ελληνικής μας πραγματικότητας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο πόλεμος στην Ουκρανία που ξεκίνησε στις 24 Φεβρουαρίου από την ρωσική εισβολή στην ευρύτερη περιοχή του Ντονμπάς.
Διαβάστε ακόμη: Συμπληρώθηκαν 4 μήνες από την έναρξη της σύρραξης – Τα ρωσικά στρατεύματα προελαύνουν στα ανατολικά
Μέσα σε πέντε μήνες, εκτός από τον θάνατο χιλιάδων ανθρώπων – αμάχων και μη – την βεβήλωση ολόκληρων πόλεων και χωριών, αλλά και το «ταρακούνημα» στην παγκόσμια οικονομία, παρατηρήθηκε κι ένα άλλο φαινόμενο, με «θύματα» τους ίδιους τους «θύτες». Αυτό της κουλτούρας ακύρωσης των Ρώσων ολιγαρχών, καλλιτεχνών και ευρύτερα διασήμων, γνωστό και ως cancel culture, που αποτελεί ίσως την πιο ακραία έκφανση της πολιτικής ορθότητας, σύμφωνα με τον Δρ. Θωμά Τσακαλάκη.
O Δρ.Θωμάς Τσακαλάκης είναι Διδάκτορας επικοινωνίας και πολιτισμικών σπουδών και συγγραφέας έξι ακαδημαϊκών βιβλίων, ένα εκ των οποίων το «Political Correctness: A Sociocultural Black Hole» από τις εκδόσεις Routledge. Μιλώντας στο Reader.gr εξηγεί πού χρησιμεύει η πολιτική ορθότητα σε έναν πόλεμο, τι θα γίνει τελικά με τα στερεότυπα που θα αναπτυχθούν για τους Ρώσους μετά τον πόλεμο και αν πράγματι... θα τελειώσει ποτέ.
- Το πρωταρχικό ερώτημα είναι το εξής. Πόσο ηθικό είναι να στοχοποιούμε τους Ρώσους μόνο και μόνο επειδή είναι Ρώσοι και επειδή ο Βλαντίμιρ Πούτιν (που είναι ο Ρώσος πρόεδρος) εισέβαλε αθέμιτα στην γείτονα χώρα του παραβιάζοντας συνθήκες και κανόνες Δικαίου;
Ο «εθνοκεντρισμός,» δηλαδή τα στερεότυπα μέσω των οποίων σφυρηλατούνται οι σχέσεις αλληλο-υποστήριξης και αμοιβαίας εμπιστοσύνης μεταξύ των μελών μίας εθνοτικής ομάδας, αποτελεί μία «εγγενή» τάση, ένα σταθερό, θεμελιώδες και καθολικό χαρακτηριστικό στην ιστορία, σε όλες τις κοινωνίες και σε άπαντες τους πολιτισμούς. Μολαταύτα, τα παραπάνω δεν σημαίνουν ότι επιτρέπεται η μετατροπή των εθνοφυλετικών στερεοτύπων σε έμπρακτες διακρίσεις, είτε υπέρ είτε εναντίον κάποιων. Η ηθικοπλαστική, αλλά όχι ηθική, ρητορική εναντίον των Ρώσων στο σύνολό τους εντάσσεται σε ένα πλαίσιο αυτοεπαληθευόμενης προφητείας και ανακυκλούμενης μυθολογίας, που χρησιμοποιούνται είτε από όσους ψάχνουν αφορμή για να επιβεβαιώσουν τις προκαταλήψεις τους είτε από εκείνους που θέλουν να βρουν έναν καινούργιο διεθνή αποδιοπομπαίο τράγο ώστε να αποσπασθεί η προσοχή τής Δυτικής κοινής γνώμης από όσα σημαντικά (θα έπρεπε να) την απασχολούν.
- Υπάρχει πολιτική ορθότητα σε έναν πόλεμο; Και αν ναι, πώς επηρεάζει την έναρξη, την έκβαση και το τέλος του;
Θα αντιστρέψω το περιβόητο απόφθεγμα του Κλαούζεβιτς και θα υποστηρίξω ότι η πολιτική είναι η συνέχιση του πολέμου με άλλα μέσα. Δηλαδή, η καταστατική συνθήκη των ανθρωπίνων κοινωνιών είναι ο πόλεμος, είτε κυριολεκτικά είτε υπό τη μορφή λυσσαλέων ανταγωνισμών για την κατάκτηση, και κατόπιν την κατάχρηση, της εξουσίας στο πολιτικό επίπεδο. Παρόμοιες αξιώσεις κατίσχυσης, ακόμη και αν αυτές προϋποθέτουν τον πλήρη αφανισμό των αντιπάλων, επικρατούν και σε όλα τα υπόλοιπα πεδία, από την οικονομία μέχρι τις διαπροσωπικές σχέσεις και από την τέχνη έως το εκπαιδευτικό σύστημα. Ο «Άλλος» είναι ένας εν δυνάμει εχθρός, και «οφείλω» να τον εξοντώσω πριν το κάνει εκείνος σε εμένα. Η ευγένεια και η καλή πίστη διατηρούν έναν αμιγώς εργαλειακό χαρακτήρα στη διπλωματία, η οποία, ωστόσο, συχνά δεν αποτελεί τίποτε άλλο από προετοιμασία για τον επόμενο πόλεμο.
Η πολιτική ορθότητα συνιστά ένα αφενός προβληματικό και αφετέρου συναρπαστικό πολυεδρικό φαινόμενο που το ερευνώ από εποχές στις οποίες οι περισσότεροι στη χώρα μας αγνοούσαν ακόμη και την ύπαρξη του όρου, πόσο μάλλον το νόημά του, ενώ αρκετοί συνάδελφοι με ρωτούσαν «πώς σού ήρθε να ασχοληθείς με ένα θέμα ελάσσονος σημασίας;». Οι εξελίξεις «δικαίωσαν» την επιλογή μου, αλλά δεν επιχαίρω γι’ αυτό, αφού η κοινωνική πραγματικότητα θα ήταν λιγότερο αλλόκοτη και εξοργιστική αν η πολιτική ορθότητα είχε εν τω μεταξύ εξαλειφθεί. Οι ηθικο-κοινωνικές αξίες που δηλώνει ότι προασπίζεται είναι σεβαστές, τουλάχιστον στην πλειονότητά τους. Εντούτοις, οι τακτικές των δογματικών και μισαλλόδοξων υπέρμαχών της, καθώς και οι μύχιοι «στρατηγικοί στόχοι» τους (για να παραμείνω στο πεδίο λόγου τού πολέμου), απέχουν έτη φωτός από τη λογική ορθότητα, και απλώς οριοθετούν έναν διαφορετικό «στίβο μάχης», συγκεκριμένα αυτόν τής σύγχρονης δημόσιας σφαίρας, αλλά και πάλι με το ίδιο ζητούμενο: την κυριαρχία, έστω σε ένα εφήμερο πολιτισμικό μικροσύμπαν, μέσω λογοκρισίας, δίκης προθέσεων στα social media, διεκδίκησης της αποκλειστικής πρόσβασης σε κάποιο φαντασιακό «ηθικό πλεονέκτημα», και τα συναφή.
Ως προς τη σύναψη μεταξύ πολέμου και πολιτικής ορθότητας, για τις ανάγκες μίας επιστημονικής εργασίας μου μελέτησα πρόσφατα τη βιβλιογραφία που αφορά στη χρήση φονικών αυτόνομων οπλικών συστημάτων. Ενδεχομένως θα εκπλαγείτε αν σας πληροφορήσω ότι η δεσπόζουσα άποψη είναι πως τα πολεμικά ρομπότ μάλλον θα φερθούν πιο «ηθικά» σε μια μάχη από ό,τι οι ανθρώπινοι στρατιώτες, διότι θα έχουν προγραμματιστεί με κανονιστικούς ηθικούς κώδικες οι οποίοι θα διασφαλίζουν τη συμμόρφωσή τους προς τις διεθνείς συμβάσεις για τους κανόνες εμπλοκής, αποφεύγοντας έτσι, λόγου χάριν, τις παράπλευρες απώλειες αμάχων, κάτι που δεν είναι και τόσο σίγουρο όταν έχουμε να κάνουμε με συναισθηματικά φορτισμένους ανθρώπους. Ιδού, λοιπόν, μία διαφορετική εκδήλωση του παραλογισμού τής πολιτικής ορθότητας: το έργο τής διαφύλαξης των ανθρωπιστικών αξιών ανατίθεται στην ανάπτυξη λογισμικού με βάση τους Κανόνες Πολέμου, και ελάχιστοι διακρίνουν την ειρωνεία η οποία διακρίνει μία τέτοια κίνηση...
- Οι κυρώσεις κατά της Ρωσίας ήταν και κοινωνικές, με την έννοια ότι γνωστοί Ρώσοι καλλιτέχνες και διάσημοι ανά τον κόσμο υπέστησαν το λεγόμενο «cancel culture». Έχασαν δουλειές και απαξιώθηκαν. Τι έχετε να πείτε ως προς αυτό;
Αρχικώς να διασαφηνίσω ότι σε καμία περίπτωση δεν θα έπρεπε να μας προβληματίζει το αν, για παράδειγμα, «αποστερήθηκε» ο Roman Abramovich την ιδιοκτησία τής Chelsea. Οι ολιγάρχες θα τα «κουτσοβολέψουν», κατά το κοινώς λεγόμενο. Από εκεί και πέρα, θίγετε ένα μείζον θέμα, αυτό τής «κουλτούρας τής ακύρωσης», που αποτελεί ίσως την πιο ακραία έκφανση της πολιτικής ορθότητας. Στα εντός τής Δύσης τεκταινόμενα, παίρνει διάφορες μορφές: αυτόκλητοι υπερασπιστές τής κοινωνικής δικαιοσύνης, συνήθως βολεμένοι αστοί που διακατέχονται από την αποκαλούμενη «ενοχή των λευκών», να επιβάλουν λογοκρισία σε stand-up κωμικούς (και να θέτουν προσκόμματα στην καριέρα τους αν αυτοί «δεν συμμορφώνονται προς τας υποδείξεις»), να ζητούν την κατάργηση πανεπιστημιακών συγγραμμάτων που περιέχουν έστω και μία λέξη η οποία θα ήταν πιθανό να εκληφθεί ως σεξιστική ή ρατσιστική (τα μυθιστορήματα του σπουδαίου Mark Twain επί παραδείγματι), να ακυρώνουν παραστάσεις των «Ικετίδων» του Αισχύλου διότι κρίνουν το εν λόγω έργο ως «Αφροβικό, ιμπεριαλιστικό, και πρωτο-ρατσιστικό» (αυτό συνέβη προ τριετίας στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης), και ούτω καθεξής.
Κατά τα τελευταία χρόνια έχει αναπτυχθεί μία καινούργια θεωρία που εκλαμβάνει την «από-κάτω-προς-τα-πάνω» λογοκρισία, δηλαδή αυτήν η οποία δεν ασκείται από θεσμικά όργανα αλλά από «απλούς πολίτες» εναντίον των «ισχυρών», ως κάτι το γόνιμο και θετικό, ως υποτιθέμενη ανακατανομή τής εξουσίας (ορίστε πάλι η λέξη-κλειδί). Είμαι κάθετα ενάντιος σε αυτήν την οπτική. Η διάχυση ενός μέρους μίας τέτοιας εξουσίας σε μη-κυβερνητικούς φορείς λογοκρισίας δεν είναι εξ ορισμού κάτι το «προοδευτικό». Επίσης, σας θέτω ένα πείραμα σκέψης: αν κάποιος επιστήμονας ανακαλύψει αύριο ένα φτηνό εμβόλιο που απαλλάσσει τους πάντες και διά παντός από όλα τα είδη και υπο-είδη RNA ιών, αλλά συγχρόνως αποκαλύπτεται ότι είχε κάποτε στείλει ένα SMS στο οποίο εκφραζόταν θετικά υπέρ μίας ακροαριστερής ή ακροδεξιάς οργάνωσης, τι κάνουμε; Οικειοποιούμαστε την ιδέα του και τον στέλνουμε στο πυρ το εξώτερον «ηθικά και ωραία», ή αρνούμαστε να χρησιμοποιήσουμε τη σωτήρια ανακάλυψή του ώστε να τον «τιμωρήσουμε» για τον εξτρεμισμό του;
- Υπάρχει περίπτωση να υποστεί cancel ολόκληρος ο ρωσικός πολιτισμός στο σύνολό του;
Ο ενιαίος και υπερεθνικός πολιτισμός, ήτοι το τι έχουμε, δεν δύναται να υπάρξει δίχως το υποσύνολό του, το οποίο είναι οι διαφορετικές ανά τον κόσμο κουλτούρες, δηλαδή το τι πράττουν οι λαοί στον χώρο τής τέχνης, της φιλοσοφίας, της θρησκείας. Η ρωσική κουλτούρα δεν εξατμίζεται διαμιάς ένεκα του οποιουδήποτε πολέμου, «δίκαιου» ή «άδικου». Σε αντίθεση με τα memes, τους YouTube influencers, και τα «κατορθώματα» των TikTokers, ο Tchaikovsky και ο Dostoevsky ήρθαν για να μείνουν, και τα έργα τους θα αντηχούν διά μέσου τής διαγαλαξιακής σκόνης πολύ αφότου το φιλοπόλεμο είδος μας θα έχει εξαφανιστεί από τον πλανήτη μας.
- Όταν τελειώσει ο πόλεμος, θα δημιουργηθούν παρόμοια στερεότυπα με εκείνα του Β' παγκοσμίου πολέμου; Οι Ρώσοι θα είναι οι «κακοί» και οι Ουκρανοί οι «καλοί»; Δεν μας έχει διδάξει τίποτα τελικά το παρελθόν;
«Ο πόλεμος» δεν τελειώνει ποτέ. Σύμφωνα με έναν από τους αγαπημένους μου λογοτέχνες, τον Douglas Adams, «το ανθρώπινο είδος, ίσως το μοναδικό με τη δυνατότητα να διδάσκεται από τα λάθη και τις εμπειρίες των άλλων, εμφανίζεται ασυνήθιστα απρόθυμο να το πράξει». Οι ιεραρχικές διπολικές αντιθέσεις, όπως το «καλός/κακός» που αναφέρατε, βρίσκονται στον πυρήνα όχι απλώς τής φιλοσοφικής σκέψης μας αλλά και της καθημερινής πρακτικής μας. Ο εκάστοτε ισχυρός αυτονομιμοποιείται ευκολότερα όταν βρίσκει ή εφευρίσκει ένα «αντίπαλο δέος». Το ίδιο θα συμβεί και την «επόμενη μέρα» τού τωρινού πολέμου. Τα ονόματα των πρωταγωνιστών δεν τα ξέρω, και εξάλλου αλλάζουν κατά τόπους και ανά εποχές, ωστόσο οι «ρόλοι» παραμένουν οι ίδιοι.
Τα στερεότυπα, καλώς ή κακώς, είναι αναπόφευκτα, και σε μερικές περιπτώσεις ωφέλιμα. Οι περισσότεροι άνθρωποι τα χρειάζονται ως εύπεπτα νοητικά σχήματα για να σταθμίζουν ευκολότερα τα δεδομένα τού πολύπλοκου κοινωνικού περίγυρού τους. Χάρις σε αυτά αφενός εξοικονομούν χρόνο και κόπο, αφού τα κληρονομούν «έτοιμα» από το πολιτισμικό περιβάλλον τους, και αφετέρου χρησιμεύουν ως εγγυήσεις τού αυτοσεβασμού των ενδο-ομάδων στις οποίες ανήκουν.
- Σε έναν κόσμο «πολιτικά ορθό», θα μπορούσε εν τέλει να συμφιλιωθούν οι ΗΠΑ και η Δύση με τη Ρωσία;
Αυτό δεν το πιστεύουν ούτε οι πλέον αγαθοί και καλοπροαίρετοι μεταξύ των «μαχητών για την κοινωνική δικαιοσύνη». Όπως προείπα, πάντοτε θα υπάρχουν αντίπαλοι πόλοι, πραγματικοί ή επινοημένοι, διότι κατά κανόνα «η συμφορά συμφέρει», και γνωρίζετε ως τι θα πρέπει να τη λογαριάζουμε τότε, σύμφωνα με τον Ελύτη.
- Πώς προβλέπετε τον κόσμο μετά τον πόλεμο σε κοινωνικό και ηθικό επίπεδο;
Δυστυχώς, και το εννοώ, μέχρι τώρα δεν έχει βρεθεί κάτι που να διαψεύδει με πειστικό τρόπο τη θέση μου ότι το όχημα του ηθικού και κοινωνικού γίγνεσθαι έχει αφεθεί εδώ και αρκετές δεκαετίες από τους πάντες, είτε εξ Ανατολών είτε εκ Δυσμών, να περιδινείται δίχως σύστημα φρένων και με απόλυτη σύγχυση φρενών εκ μέρους των οδηγών του σε μία καθοδική σπείρα ιεροποίησης της επιφανειακότητας, της αποχαύνωσης, και της φαυλότητας. Όπως είχε γράψει «προφητικά» ο εξαιρετικός χαλκευτής αφορισμών Stanisław Jerzy Lec, αν οι μελλοντικοί εξελικτιστές ανακαλύψουν ότι το ανεπτυγμένο είδος τους κατάγεται από τον άνθρωπο, θα υποστούν σοκ, και μάλιστα ο Lec αναρωτιέται «πόσο πολύ λιγότερο αίμα θα είχε χυθεί εάν δεν είχαμε τόσο νωρίς εξελιχθεί από πιθήκους σε ανθρώπους». Η μόνη «ανάπτυξη» που προβλέπω είναι στους τομείς τής εξαχρείωσης και της εξαθλίωσης.
Ακολουθήστε το Reader.gr στα Google News για να είστε πάντα ενημερωμένοι για όλες τις ειδήσεις από την Ελλάδα και τον κόσμο.
