Μενού

Η γυναίκα που φωτογράφισε και μίλησε με 67 επιζώντες του Ολοκαυτώματος στο Reader

πρόσωπα Άουσβιτς
Επιζώντες από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης
  • Α-
  • Α+

«Και η ίδια αναρωτιέμαι πολλές φορές “τα έζησα στ’ αλήθεια όλα αυτά;” Πήγα σε πολλά στρατόπεδα, τι να πρωτοπώ. Τώρα φοβάμαι, δεν ξέρω. Έκανα καλά; Οι ψυχές ζούνε. Αναρωτιέμαι αν δεν μπορούσα να μην πω τις φρικαλεότητες που πέρασαν. Δεν είναι δυνατόν να σκεφτεί άνθρωπος τι πέρασαν. Μέσα στα βαγόνια που ήτανε, Θεέ μου, ούτε νερό, ούτε φως. Η αδερφή μου είχε εξίμισι μηνών μωρό, αφού δεν έπινε και δεν έτρωγε η μάνα, δεν είχε και το παιδί και το στήθος της έτρεχε αίμα κι εκείνο βύζαινε αίμα. Τι να σας πω...». Είναι η μαρτυρία της Στέλλας Μιγιονί Κοέν, της επιζήσασας του Άουσβιτς, από τα Ιωάννινα, με αριθμό βραχίονα 77902, όπως την κατέγραψε η Άρτεμις Αλκαλάη, η καλλιτέχνιδα που μέσα από ένα πολυετές πρότζεκτ, συγκέντρωσε φωτογραφίες και συνεντεύξεις ανθρώπων που κατάφεραν να βγουν ζωντανοί από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Δύο περίπου μήνες πριν την 27η Ιανουαρίου, την ημερομηνία που το 1945 ο σοβιετικός Κόκκινος Στρατός απελευθέρωσε το Άουσβιτς, την καθορισμένη από τον ΟΗΕ Διεθνή Ημέρα Μνήμης των Θυμάτων του Ολοκαυτώματος, διαβάζω για πρώτη φορά το όνομά της Αλκαλάη, ακούω για πρώτη φορά αποσπάσματα των συνεντεύξεων που της έχουν παραχωρήσει άνδρες και γυναίκες που βγήκαν ζωντανοί από την κόλαση. Της ζητώ να συναντηθούμε, θέλω να φέρω όσο πιο κοντά μου γίνεται το βίωμα της και μαζί το βίωμα εκείνων που συγκαταλέχθηκαν ανάμεσα στους ήρωες όλων των εποχών, χωρίς ποτέ να το είχαν φανταστεί ή και επιθυμήσει.

Άουσβιτς
Εικόνα από το στρατόπεδο συγκέντρωσης του Άουσβιτς | Shutterstock

Με περιμένει στο γραφείο της στο κέντρο της Αθήνας, το σημείο όπου με τον έναν ή τον άλλο τρόπο συγκεντρώνει όλα τα είδη της κάθε διαφορετικότητας, αυτής που δεν ανέχεται με τίποτα ο φασισμός. Τη γνωρίζω λίγες μέρες πριν την επίσημη ανάληψη της προεδρίας των ΗΠΑ από τον Ντόναλντ Τραμπ και την αναμόχλευση ναζιστικών χαιρετισμών σε παγκόσμια μετάδοση. Απροκάλυπτα, στυγνά. Πόσο επίκαιρα και αλληλένδετα όλα μεταξύ τους. Όσο περισσότερα βλέπει και διαβάζει κανείς για το Ολοκαύτωμα, τόσο λιγότερο καταλαβαίνει πώς έγινε δυνατό το αδύνατο και το αδιανόητο, σκέφτομαι όσο την περιμένω να ξεκινήσει την αφήγηση.

Ευτυχία Μπατίνου Εζρά
H Ευτυχία Μπατίνου Εζρά, Ιωάννινα 1924– Αθήνα 2020

Το προσωπικό βίωμα

Η Άρτεμις Αλκαλάη προέρχεται και η ίδια από μια οικογένεια που έχασε πολλά μέλη της στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Το πιο κοντινό θύμα ήταν ο παππούς της, ο πατέρας του πατέρα της. Το Ολοκαύτωμα αποτέλεσε πεδίο εργασίας για εκείνη από τη δεκαετία του ‘90. Όπως η ίδια εξηγεί, ήταν τότε που ο χρόνος είχε ωριμάσει μέσα της για να ασχοληθεί με το προσωπικό και συλλογικό τραύμα. «Κάποιες στιγμές γυρνάς στις ρίζες σου, τις εξετάζεις. Είμαι γυναίκα Ελληνίδα και Εβραία. Ασχολούμαι με την εβραϊκή γενοκτονία, ξεκίνησα να δουλεύω κάποτε και δεν συνειδητοποίησα ποτέ πως θα μου πάρει τόσα χρόνια», λέει. Τα πρώτα έργα που δημιούργησε έγιναν με τη χρήση του παιδικού παιχνιδιού, δηλαδή της μαριονέτας και αυτό γιατί δεν ήθελε να αποτυπώσει την αλήθεια μέσα από σκηνές βίας, αλλά μέσα από κάτι διαμεσολαβημένο. «Μέσα από το παιδικό παιχνίδι, κατάφερα να διαχειριστώ αυτό το δύσκολο κεφάλαιο, ήταν ο πιο εύκολος τρόπος για μένα», σημειώνει και μου μιλά για την πρώτη αντίστοιχη έκθεση που πραγματοποιήθηκε το 1999. Κι ύστερα, γύρω στο 2010, ήρθαν τα υφάσματα, το υλικό με το οποίο έντυσε τα σπίτια που δημιούργησε και τα οποία έλεγαν κάτι για τους ξεριζωμένους.

σπίτι

Όπως η ίδια άλλωστε θα μου εξηγήσει, μεγάλωσε σχεδόν μέσα σε ένα κατάστημα με υφάσματα επιπλώσεως, αφού ο παππούς και ο πατέρας της δραστηριοποιούνταν με το εμπόριο τους, γι’ αυτό και είναι από τα αγαπημένα της υλικά. Η Άρτεμις μου μιλά για ιστορίες της γιαγιάς της, του ανθρώπου που κατά κάποιο τρόπο ανέλαβε τον ρόλο του αφηγητή του επώδυνου βιώματος. «Σε κάθε οικογένεια υπάρχουν εκείνοι που μιλούν κι εκείνοι που σιωπούν. Σε πολλές περιπτώσεις, οι άνθρωποι που επέζησαν δεν μίλησαν στα παιδιά τους, αλλά στα εγγόνια τους. Η δική μου η γιαγιά μας έλεγε πώς πήραν τον παππού, τον αδερφό και τα ανίψια της. Όλα με πολύ γλαφυρό τρόπο. Ο πατέρας μου ήταν τραυματισμένος, δεν βάσταγε να μας τα πει όλα αυτά. Δεν μπορούσε να δει ταινίες σχετικές, ούτε και να διαβάσει ιστορία. Τώρα είμαστε ήδη στην τρίτη γενιά, ο λόγος πια ρέει. Το τραύμα πάντα μεταφέρεται, ακόμα και με τη σιωπή. Μεγαλώνοντας αρχίσαμε να ψάχνουμε, να ρωτάμε και έτσι το ένα έφερε το άλλο. Η μνήμη έχει πολλά φύλλα», θα μου πει.

Πρόσωπο με πρόσωπο με τους επιζώντες

Δύο περίπου χρόνια αργότερα, το 2012, η Αλκαλάη ένιωσε πως είναι η ώρα οι ήρωες του Ολοκαυτώματος, όσοι τουλάχιστον βρίσκονται ακόμα στη ζωή, να βγουν στο προσκήνιο. «Δέχτηκε να μου μιλήσει το 99%. Οι περισσότεροι ξεκίνησαν διστακτικά. Μετά άρχισα να πηγαίνω από τον έναν στον άλλον και να φωτογραφίζω όσους ζούσαν. Σε κάθε φωτογραφία τοποθετούσα και ένα σπίτι που είχα φτιάξει, σαν σύμβολο της οικίας που έχασαν, της οικογένειας. Αλλά και σαν σύμβολο της ζωής που έφτιαξαν, γιατί μην το ξεχνάμε, οι περισσότεροι ρίχτηκαν με τα μούτρα στη ζωή, όταν τους βρήκα είχαν παιδιά, εγγόνια, δισέγγονα. Τους έπαιρνα συνεντεύξεις, κάποιοι συγκινούνταν και τότε έκλεινα την κάμερα. Δεν είχα καμία επιστημονική μεθοδολογία, τους άφηνα να πουν ό,τι ήθελαν. Για τη ζωή πριν, για αυτή μετά. Κάποιοι δεν ήθελαν να αναφερθούν στα στρατόπεδα», αφηγείται. Κανένας δεν μπορεί να αναλογιστεί το βάρος που κουβαλούν αυτοί οι άνθρωποι. Εκείνοι που προχώρησαν τη ζωή τους, αλλά κι εκείνοι που με την εμπειρία του διαγενεακού τραύματος του Ολοκαυτώματος, στοχάστηκαν πάνω σε όσα είχαν συμβεί, σκέφτομαι ενώ η καλλιτέχνιδα ξεφυλλίζει μπροστά μου έργα καταλόγων από εκθέσεις με θέμα τα θύματα.

«Εγώ έχασα όχι μόνο τους συγγενείς που δεν επέστρεψαν, αλλά και κάποιους από αυτούς που γύρισαν. Γιατί όταν τα χρόνια πέρασαν και ήμουν έτοιμη να ασχοληθώ με το κεφάλαιο αυτό, οι δικοί μου επιζώντες είχαν πεθάνει. Κι όμως. Οι άνθρωποι των συνεντεύξεων μοιράστηκαν μαζί μου τόσα πολλά, που ήταν σαν να γίναμε οικογένεια. Συνδέεσαι αμέσως με έναν άνθρωπο που σου εξιστορεί τόσο οδυνηρές εμπειρίες της ζωής του», συμπληρώνει. «Ακολουθούσα τους συνεντευξιαζόμενους, γιατί έτσι έπρεπε να γίνει. Ήταν όλοι ηλικιωμένοι και δεν ήθελα να τους βγάλω από την βολή τους. Έμπαινα στα σπίτια τους, από άνθρωπο σε άνθρωπο. Νόμιζα πως όλοι θα μοιραστούν τα ίδια βιώματα, όμως η κάθε μαρτυρία ήταν πολύ διαφορετική, εμπλούτιζε η μια την άλλη. Κατά τη διάρκεια της πανδημίας μίλησα με κάποιους μέσω zoom. Νιώθω τεράστια ευγνωμοσύνη απέναντι σε όλους. Ενδεχομένως κάποιοι καταλάβαιναν πως ίσως είναι η τελευταία φορά που μιλούν για ό,τι έζησαν δημόσια. Προετοιμάζονταν γι’ αυτό, είχαν χαρά. Οι συναντήσεις μας είχαν μια γλύκα. Μου τραγουδούσαν τραγούδια πολύ συγκινητικά, είτε από τους τόπους τους, είτε στρατοπεδικά. Κρατούσαν τη μουσική και άλλαζαν τους στίχους. Τι απαντούσαν μόλις τους ρωτούσα πώς επιβίωσαν; Άλλοι μου έλεγαν ο Θεός, άλλοι η τύχη. Άλλοι επικαλούνταν την ψυχική δύναμη, άλλοι τη σωματική», λέει η Αλκαλάη.

 

Τα ανεξίτηλα σημάδια στο σώμα

Τη ρωτώ κάπως αμήχανα -αφού κατά βάθος γνωρίζω πως δεν υπάρχει απάντηση- για το τι της έχει μείνει από όλες τις μαρτυρίες που συνέλεξε, για το βαθύτερο κίνητρο που μπορεί να κάνει τους ανθρώπους να αντέξουν τόση δυστυχία. «Η ελπίδα. Η επιθυμία να δώσουν στον κόσμο, να αφηγηθούν όσα είχαν ζήσει, γιατί κανείς δεν τα ήξερε. Η επιθυμία να ζήσουν. Ήταν νέα παιδιά. Ήταν η αγάπη για τη ζωή που τους έδωσε κίνητρο, η ανάγκη να μιλήσουν στην ανθρωπότητα. Τους ρωτούσα τι τους δίδαξε όλο αυτό και μου μιλούσαν για αγάπη. Δώστε αγάπη, μου έλεγαν», απαντά, εξηγώντας πως ο λόγος των επιζώντων δεν είχε ίχνος μίσους. Είχε πόνο, αλλά όχι μίσος. «Τα ανεξίτηλα σημάδια που είχαν στα χέρια τους, τα νούμερα που αντιπροσώπευαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, οι περισσότεροι τα άφησαν. Μια γυναίκα που συνάντησα έβαζε πάνω πάντα ένα τσιρότο για να το κρύβει, όταν έβγαινε έξω. Μια θεία μου που μετά τον πόλεμο πήγε στη Γαλλία, έκανε επέμβαση και το αφαίρεσε. Ελάχιστοι προχώρησαν όμως σε μια τέτοια απόφαση. Το σημάδι είναι πάντα εκεί για να υπενθυμίζει τι έχει γίνει», περιγράφει.

Συζητάμε για το ότι μια γρήγορη ματιά στον πολιτικό χάρτη του πλανήτη ολόκληρου οδηγεί σε δυστοπικά συμπεράσματα. Ο κόσμος που πλήρωσε βαρύτατα τις ναζιστικές θηριωδίες δεν διάβασε την ιστορία του με την αναγκαία προσοχή και δεν διδάχτηκε όσο ισχυρίζονται οι ηγέτες του αυτοπαρηγορούμενοι. Το βλέπουμε σε κάθε χώρα ξεχωριστά κατά καιρούς κι αυτό γεννά θλίψη. Το είδαμε πιο πρόσφατα στις ΗΠΑ, όταν ο Έλον Μασκ χαιρέτησε ναζιστικά, παρά το γεγονός πως μέσα στο σύστημα της πληροφόρησης και της παραπληροφόρησης, η κίνησή του από κάποιους δικαιολογήθηκε. «Δεν ξέρω αν μπορείς να πεις κάτι σε αυτούς τους ανθρώπους. Η άγνοια είναι ένα τρομακτικά ισχυρό όπλο υπέρ του ρατσισμού, του αντισημιτισμού. Μόνο η παιδεία θα μας σώσει. Η εκπαίδευση. Οι πηγές είναι πολλές, φτάνει να θέλει κάποιος να ανατρέξει σε αυτές. Διανύουμε την εποχή που δεν υπάρχουν πια ζωντανοί μάρτυρες. Έχει ενδιαφέρον να δούμε ποιοι είναι αυτοί που κρατούν τη μνήμη ζωντανή», θα μου πει.

Ιτσχάκ Γκανόν
O Ιτσχάκ Γκανόν, Άρτα 1924-Τελ Αβίβ 2021

Η Άρτεμις Αλκαλάη μίλησε με 67 επιζώντες συνολικά, οι οποίοι προέρχονταν από τα στρατόπεδα του Άουσβιτς και του Μπέργκεν Μπέλζεν. Σήμερα οι επιζώντες του Άουσβιτς είναι γύρω στους τέσσερις. «Δεν ξέρω αν με τις συνεντεύξεις τελείωσε για μένα το κεφάλαιο του Ολοκαυτώματος. Η τέχνη επουλώνει. Κάθε φορά αυτό που έχω μέσα μου, αλλάζει μορφή», θα σημειώσει κλείνοντας. Να σημειωθεί ότι με τη συνεργασία πολλών συντελεστών, δημιουργήθηκε και η ταινία με τίτλο «The Art of Remembering» και θέμα επίσης τους επιζώντες. Το υλικό προβλήθηκε σε μικρό κοινό στο Ινστιτούτο Γκαίτε, ενώ αν λάβει τη σχετική έγκριση θα προβληθεί και στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ της Θεσσαλονίκης την ερχόμενη άνοιξη.

Το τρέιλερ του ντοκιμαντέρ

  • Σκηνοθέτης Anneta Papathanassiou
  • Παραγωγός TopCut Modiano
  • Κινηματογραφία Dimitris Katsaitis
  • Επεξεργασία Chronis Theocharis
  • Μουσική Maria-Christina Krithara
  • Παραγωγή Ilia Papaspyrou Vassiliki Patrouba
  • Ήχος Αλέξανδρος Σακελλαρίου
  • Σύμβουλος/Ιστορικός Τέχνης Ευγενία Αλεξάκη

Για να δείτε τις μαρτυρίες των επιζώντων μπείτε εδώ

Google News

Ακολουθήστε το Reader.gr στα Google News για να είστε πάντα ενημερωμένοι για όλες τις ειδήσεις από την Ελλάδα και τον κόσμο.