Όταν τα Μάρμαρα του Παρθενώνα βρέθηκαν στον βυθό των Κυθήρων

Η συζήτηση για τα ελγίνεια μάρμαρα, αυτά που βρίσκονται στο Βρετανικό μουσείο και η επιστροφή τους στην Ελλάδα αποτελεί ζήτημα διαπραγμάτευσης εδώ και πολλές δεκαετίες, άνοιξε ξανά, με αφορμή το «διπλωματικό φάουλ» του πρωθυπουργού της Βρετανίας, Ρίσι Σουνάκ προς τον Κυριάκο Μητσοτάκη.

Με αφορμή λοιπόν, αυτή την σκοτεινή υπόθεση, θα γυρίσουμε πίσω στο χρόνο, στις αρχές του 190υ αιώνα, για να καταγράψουμε την ιστορία του ναυαγίου του Μέντορα, του σκάφους που μετέφερε μεγάλο μέρος των γλυπτών του Παρθενώνα και άλλων μνημείων της Ακρόπολης, τα οποία αφαίρεσε παράνομα και στη συνέχεια φυγάδευσε στην Αγγλία, ο Λόρδος Έλγιν.

Το χρονικό της λεηλασίας των αθηναϊκών μνημείων, που μοιάζει με τραγωδία, με διαλείμματα μαύρης κωμωδίας, συμπεριλαμβάνει και αυτή την πράξη, που  συμβαίνει τον Σεπτέμβριο του 1802, στα Κύθηρα. Ας δούμε τι έχει συμβεί στο ναυάγιο του Μέντορα ως και σήμερα. 

«Μερικά κομμάτια πέτρας με επιγραφές και γλυπτά» είχε σκοπό να αποσπάσει από την Ακρόπολη το συνεργείο του εφημέριου της βρετανικής πρεσβείας Φίλιπ Χάντ, ώστε στη συνέχεια να διακοσμήσουν την έπαυλη του Λόρδου Τόμας Μπρους, πρέσβη της Βρετανίας στην Κωνσταντινούπολη, γνωστού ως Λόρδου του Έλγιν.

Το ξεκίνημα των εργασιών θρυλείται πως έγινε το 1800, αφού η βρετανική ομάδα είχε εξασφαλίσει άδεια από την Οθωμανική Αυτοκρατορία μέσα από σχετικό φιρμάνι.

Σημειώνεται εδώ, ότι το φιρμάνι δεν έχει εντοπιστεί από ερευνητές της διαθέσιμης σήμερα, τούρκικης γραμματείας,  και διασώζεται μόνο η αγγλική και η ιταλική του μετάφραση. Έκτοτε, έως το 1804, η ομάδα του Έλγιν αποκαθήλωσε τμηματικά πενήντα έξι λίθους της ζωοφόρου, δεκαεννέα αετωματικές μορφές και δεκαπέντε μετόπες, μαζί με ορισμένα αρχιτεκτονικά μέλη από το μνημείο, τα οποία μετέφερε σταδιακά στην Αγγλία. 

Το ναυάγιο

Ήταν 15 Σεπτεμβρίου 1802, όταν απέπλευσε από το λιμάνι του Πειραιά, ένα πλοίο μπρίκι, με κατεύθυνση τη Μάλτα και τελικό προορισμό την Αγγλία. Το πλοίο, μετέφερε δεκαέξι ίσως και δεκαεπτά κιβώτια, τα οποία περιείχαν δεκατέσσερα τμήματα από τη ζωφόρο του Παρθενώνα και τέσσερα από αυτή του ναού της Άπτερου Νίκης, καθώς και πολλά μεμονωμένα τμήματα από σώματα αγαλμάτων.

Στο πλοίο επέβαιναν 12 άτομα, μεταξύ αυτών οι: Μ.Μάλης (πλοηγός), Γουίλιαμ Χάμιλτον (γραμματέας του Έλγιν), Τζον Σκουάιρ (λοχαγός πυροβολικού), Γουίλιαμ Έγκλεν (καπετάνιος), Γουίλιαμ Λικ (τοπογράφος και αρχαιολόγος, είχε χρεωθεί την μεταφορά τεσσάρων κιβωτίων)

Από την επόμενη κιόλας μέρα, το πλοίο αντιμετώπισε σοβαρά προβλήματα με τους έντονους ανέμους που επικρατούσαν στο ακρωτήριο Ταίναρο της Πελοποννήσου. Καθώς κανένας από το πλήρωμα δεν γνώριζε την ακτογραμμή της Πελοποννήσου, επέλεξαν να δέσουν προσωρινά στο λιμάνι του Αβλέμονα, στα Κύθηρα, που ήταν τότε τμήμα της ημιαυτόνομης Επτανήσου πολιτείας. Το πλοίο δεν κατάφερε ποτέ να δέσει στο λιμάνι. Η θαλασσοταραχή το βύθισε, σε βάθος περίπου 22 μέτρων. 

Η διάσωση

Οι επιβάτες του Μέντορα, διασώθηκαν από το πλήρωμα του υπό αυστριακή σημαία πλοίου Ανίκητος, που είχε αγκυροβολήσει στο λιμάνι των Κυθήρων. Στη συνέχεια, ο Χάμιλτον επικοινώνησε με τον υποπρόξενο της Αγγλίας στο νησί, Εμμανουήλ Καλούτση, ώστε να δοθεί σήμα στους προεστούς στη Χώρα του νησιού αλλά και στους υπόπρόξενους των άλλων χωρών, για να εφαρμοστεί άμεσα σχέδιο περισυλλογής του βυθισμένου φορτίου και της παροχής ιατρικής φροντίδας στους ναυαγούς. Οι προεστοί υποσχέθηκαν άμεση εφαρμογή όλων των απαραίτητων πρωτοκόλλων. Αυτό που ακολούθησε ήταν εντυπωσιακά πολύπλοκο.

Στις 18 Σεπτεμβρίου ο Καλούτσης μετέβη στον Αβλέμονα ώστε να λάβει καταθέσεις από τα μέλη του πληρώματος. Ο Έγκλεν επιβεβαίωσε τη διαταγή που είχε δεχτεί από τον Έλγιν για να μεταβεί από τη Σμύρνη στην Αθήνα, ώστε να «κάσες με μάρμαρα αρχαία» με προορισμό την Βρετανία. Ένα μήνα αργότερα, ο Έλγιν, με επιστολή προς τον Καλούτση, πιέζει για τον εντοπισμό των κιβωτίων στον βυθό της Κυθηραϊκής θάλασσας. Σε αυτή, περιγράφει τα μάρμαρα αινιγματικά, ως «λίθους καμίας ιδιαίτερης αξίας μεν, αλλά πολύ σημαντικούς για εμένα τον ίδιο». 

Στο μεταξύ, στις 8 Οκτωβρίου, ο Χάμιλτον είχε υπογράψει συμβόλαιο με πέντε Καλύμνιους δύτες, με αμοιβή 7.000 γρόσια, για την ανάσυρση των κειμηλίων από το βυθό της θάλασσας και της επιστροφής τους αποκλειστικά σε εκείνον. Η ομάδα των δυτών αυξήθηκε κατά τρία μέλη, με τον τρίτο (Παναγιώτης Ανδρικάκης) να βοηθάει τους δύτες με το σκάφος. του. Στις 18 Δεκεμβρίου, οι εργασίες σταμάτησαν λόγω δυσμενών συνθηκών. Είχε διασωθεί μόλις το 1/4 του φορτίου.

Εκείνες τις μέρες το νησί ζούσε μια ακόμα αναταραχή, καθώς ο πειρατής Αλέξανδρος Μανιάτης (ή Αλεξανδρής) είχε πληροφορηθεί για την βύθιση του πλοίου, και με ένοπλη φρουρά στο πλοίο του, έπλεε με κατεύθυνση τον Αβλέμονα Κυθήρων, με σκοπό να υφαρπάξει τα πολύτιμα κειμήλια του ναυαγίου. Οι κάτοικοι ένοπλοι περίμεναν την εισβολή του Μανιάτη στο νησί, όταν έμαθαν πως τελικά, το πλοίο του είχε αλλάξει ρότα. 

Εμφανίζεται ο Έλγιν - αποστολή εξετελέσθη; 

Ήταν 4 Φεβρουαρίου 1803, όταν ο Λόρδος Έλγιν έφτασε στον Αβλέμονα με την φρεγάτα Diana. Είχε αποφασίσει να αλλάξει το μείγμα τον διαταγών. Χωρίς να πατήσει πόδι στη στεριά, ευχαριστεί μέσω επιστολής τον Καλούτση για την βοήθεια που προσέφερε στην ανέλκυση του φορτίου και του ζητά να αναστείλει τα καθήκοντα του μέχρι να λάβει εκ νέου οδηγίες.

Προηγουμένως, είχε υπογράψει συμβόλαιο συνεργασίας με τον Βασίλειο Μανοκίνη, τον οποίο ο ίδιος είχε διορίσει υπόπρόξενο της Βρετανίας στις Σπέτσες. Στις 11 Φεβρουαρίου 1803 ο Μανοκίνης είχε φτάσει στα Κύθηρα με πλοίο ρωσικών συμφερόντων για να αναλάβει το συντονισμό των εργασιών. Ο Μανοκίνης ξεκίνησε τις σχετικές εργασίες το Σεπτέμβριο της ίδιας χρονιάς, περιμένοντας να ολοκληρωθούν τα συμβόλαια που είχε συνάψει προηγουμένως ο Καλούτσης.

Εκείνος με τη σειρά του, τον Ιανουάριο του 1804, έστελνε επιστολή στον Έλγιν, διαβεβαιώνοντας τον πως είχαν ήδη διασωθεί έντεκα κιβώτια από τους ανθρώπους του. Στις 9 Ιουνίου 1804, είχαν διασωθεί και τα δεκαέξι κιβώτια του Μέντορα.

Στο ξεκίνημα του 1805, φορτηγό πλοίο του βρετανικού ναυτικού, αγκυροβολούσε στα Κύθηρα για να φορτώσει το διασωθέν φορτίο του Μέντορα και να το φέρει με ασφάλεια στην Αγγλία μέσω Μάλτας. To πλοίο θα μετέφερε 12 κιβώτια «προσαρμοσμένα με αρχαία μάρμαρα των Αθηνών πολύ καλά τακτοποιημένα» και «μια Έδρα μαρμάρινη του Πρυτάνεως των Αθηνών χωρίς κιβώτιο ή σχήμα».

Τέσσερα κιβώτια είχαν ήδη σταλεί στον πρόξενο της Αγγλίας στη Σμύρνη και από εκεί στο Λονδίνο. Δεν ήταν αυτή η τελευταία πράξη στο ναυάγιο του Μέντορα, που παρέμενε θαμμένο στον βυθό των Κυθήρων.

Ο Μέντορας, σήμερα

Μετά την επιτυχή μεταφορά του πλοίου στην Αγγλία, το ζήτημα της εξιχνίασης του τι συνέβη στο βυθισμένο πλοίο, ξεχάστηκε. Μόλις το 1900, ομάδα σφουγγαράδων από τη Κάλυμνο, με τη συμβολή του υπουργείου Παιδείας, αποπειράθηκε να κατέβει στο ναυάγιο για πρώτη φορά. Το 1975, ο ωκεανογράφος Ζακ Κουστώ επίσης προσπάθησε να ερευνήσει την περιοχή, χωρίς να καταλήξει σε σαφή συμπεράσματα.

Τον Ιούλιο του 1980, ομάδα δυτών του Ινστιτούτου Ενάλιων Αρχαιολογικών Ερευνών (ΙΕΝΑΕ), κατάφερε να εντοπίσει το σκάφος, μισοθαμμένο από την αριστερή του πλευρά, σε βάθος 40 μέτρων κάτω από την άμμο.

Η δεξια πλευρά του σκάφους είχε καταστραφεί από τη σύγκρουση. Το 2009, νέες έρευνες του ΙΕΝΑΕ ανέσυραν μικροαντικείμενα μέσα από το πλοίο όπως σφαίρες και όπλα (τα διατηρούσαν μέλη του πληρώματος ως άμυνα σε πιθανούς εισβολείς).

Σε υποβρύχιες ανασκαφές που ακολούθησαν το 2013 και το 2015, ανασύρθηκαν ευρήματα από αιγυπτιακές αρχαιότητες (τμήμα ανάγλυφης στήλης του θεού Ρα και Φαραωνικό γλυπτό), αλλά και λαβές αρχαίων ροδιακών αμφορέων, που χρονολογούνται πιθανότατα από τον 3ο αιώνα πχ.

Μέχρι σήμερα έχουν ανακαλυφθεί εννέα λίθινες άγκυρες, λείψανα ναυαγίων και πληθώρα αντικειμένων, όπως νομίσματα Ολλανδίας και κοσμήματα επιβατών, ένα ρολόι, σταματημένο στις 1:10 ή 2:05. Αυτή πρέπει να είναι και η ώρα της βύθισης του πλοίου, όπως αποδεικνύει και το ημερολόγιο του γραμματέα του λόρδου Έλγιν, που αναφέρει στο ημερολόγιό του ότι το πλοίο άρχισε να βυθίζεται τις πρώτες πρωινές ώρες.