Στις 13 Σεπτεμβρίου 1922 η Σμύρνη παραδόθηκε στις φλόγες. Μια πόλη-διαμάντι της Μικράς Ασίας είχε θυσιαστεί στον βωμό μεγάλων ιδεών, εθνικιστικών επαναστάσεων και μακιαβελικών γεωπολιτικών κινήσεων από τις μεγάλες δυνάμεις.
Η αναδίπλωση και η άτακτη υποχώρηση του ελληνικού στρατου, όταν διαπιστώθηκε πως ήταν ανθρωπίνως αδύνατο να διασχίσουν την κοιλάδα της Ανατολίας, ήταν η πρώτη πράξη μιας ανείπωτης τραγωδίας. Από τα μέσα Αυγούστου 1922 ως τις αρχές του Σεπτέμβρη, έφταναν καθημερινά στη Σμύρνη, μέσω τρένων -ή και με τα πόδια- εώς και 30.000 άτομα τη μέρα. Όλοι μπορούσαν να δουν ότι κάτι πέρα από κάθε νοσηρή φαντασία επρόκειτο να συμβεί στην αποβάθρα της Σμύρνης, εκέι που στριμώχνονταν χιλιάδες Έλληνες και Αρμένιοι πρόσφυγες, όλοι τους στα όρια της εξαθλίωσης από τον πόλεμο και τις κακουχίες.
Όταν ο πρώην νομάρχης Λέσβου Γεώργιος Παπανδρέου, συνέστησε στον Έλληνα Υπάτο Αρμοστή, Αριστείδη Στεργιάδης να ζητήσει από τον ελληνόφωνο πληθυσμό της πόλης να φύγει, εκείνος φαίνεται πως του απάντησε: «Καλύτερα να μείνουν εδώ, να τους σφάξει ο Κεμάλ, γιατί αν πάνε στην Αθήνα θ' ανατρέψουν τα πάντα». Δεν ήταν όμως μόνο οι Έλληνες και οι Αρμένιοι που ζούσαν καθημερινά με τον φόβο της ολοκληρωτικής καταστροφής.
Οι Λεβαντίνοι της Σμύρνης, που μετρούσαν σχεδόν πέντε αιώνες ζωής στην πόλη, βρίσκονταν επίσης στο χείλος του αφανισμού.
Διαβάστε ακόμη: Tokei Maru: Η άγνωστη ιστορία του ιαπωνικού πλοίου που έσωσε 825 Ελληνες στην καταστροφή της Σμύρνης
Ποιοι ήταν οι Λεβαντίνοι
Η ιστορία των Λεβαντίνικών φυλών, που έφτασαν στην πόλη το 15ο αιώνα από την Ιταλία, την Βρετανία, τη Γαλλία, την Αρμενία, και μέσω της ναυτιλίας, του εμπορίου και του πολιτισμού, της έδωσαν μια τεράστια οικονομική και κοινωνική ώθηση, και το 1922 είδαν να καταστρέφονται κόποι ζωής τους μαζί με όλη τη Σμύρνη, έχουν καταγραφεί εντυπωσιακά, μέσα από το βιβλίο «Χαμένος Παράδεισος» του Τζάιλς Μίλτον.
Πρόκειται για ένα ιστορικό χρονογράφημα που φωτίζει τα πιο σημαντικά πρόσωπα, τα γεγονότα και τις πιο μαγικές (και εφιαλτικές) στιγμές της Σμύρνης. Μιλήσαμε μέσω zoom για την Σμύρνη, την ακμή και το σκληρό τέλος της, μέσα από τα μάτια των Λεβαντίνων.
«Γνωρίζω πως για την καταστροφή της Σμύρνης η ελληνική πλευρά έχει την δική της εκδοχή των γεγονότων, και η τουρκική επίσης τη δική της, τελείως διαφορετική από εκείνη των Ελλήνων. Και η ματιά των Λεβαντίνων ήταν πάρα πολύ ενδιαφέρουσα κατά τη γνώμη μου, γιατί δεν τους ενδιέφερε ποιος διοικούσε στη Σμύρνη, Έλληνας ή Τούρκος, αρκεί να διατηρούν τη δική τους, αρκετά προνομιακή και εύπορη ζωή. Ο στόχος μου ήταν μέσα από καταγραφές σε ημερολόγια Λεβαντίνων, αλλά και Αμερικάνων που ζούσαν στη Σμύρνη, να εντοπίσω αυτές τις μαρτυρίες, ώστε να πάρω απαντήσεις για σημαντικά ερωτήματα. Το σημαντικότερο όλων, "ποιος έβαλε φωτιά στην πόλη"».
Διαβάστε ακόμη: Η ξεχωριστή, ηρωική και αιματοβαμμένη ιστορία του «χωριού του Έρωτα»
«Όταν ξεκίνησα την έρευνα μου για το βιβλίο, γνώρισα μια πάρα πολύ ηλικιωμένη κυρία, ήταν απόγονος της οικογένειας Ουίταλ, που έζησε χρόνια στη Σμύρνη και προσέφερε δουλειές στην τοπική βιομηχανία και όχι μόνο. Η κ. Ουίταλ μου γνώρισε επίσης απογόνους της οικογένειας Ζιρώ, με την οποία είχαν συγγενική σχέση. Οι Ζιρώ επίσης ήταν μια ξακουστή οικογένεια Λεβαντίνων με επενδύσεις στη ναυτιλία και το εμπόριο.
Με την κατεύθυνση των ανθρώπων αυτών, κατάφερα να εντοπίσω κι άλλους, Έλληνες, Τούρκους, Λεβαντίνους και να τους πάρω συνεντεύξεις. Πρόκειται για ανθρώπους ηλικίας άνω των 90 ετών, που είχαν ακόμα μνήμες από τη Σμύρνη πριν την καταστροφή, όταν άνθρωποι από τη Δύση και την Ανατολή, από ένα σωρό διαφορετικές κουλτούρες, δούλευαν μαζί, διασκέδαζαν μαζί, δημιουργούσαν σχέσεις, σε ένα πανέμορφο τόπο».
«Δεν θα είχε καμία επιτυχία χωρίς τους συμμάχους»
Σίγουρα είχαν αυταπάτες οι Έλληνες ηγέτες, και αυτές οδήγησαν στο τέλος του πολέμου. «Το πρόβλημα με τον Βασιλιά Κωνσταντίνο που αποφάσισε να καβαλήσει το άλογο του ώστε να μπει σαν κατακτητής στη Σμύρνη, ήταν πως οι Βρετανοί, και γενικότερα οι συμμαχικές δυνάμεις δεν ήθελαν να συνεργαστούν μαζί του. Γιατί ας μη ξεχνάμε, είχε υποστηρίξει τους Γερμανούς στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο.
Όταν λοιπόν ο Κωνσταντίνος αποφάσισε με τον ελληνικό στρατό να διασχίσει τις απέραντες εκτάσεις της Ανατόλιας για να φτάσει στην Κωνσταντινούπολη, όλοι γνώριζαν ότι αυτό το σχέδιο δεν θα είχε καμία επιτυχία χωρίς την υποστήριξη των συμμάχων από τη Δύση. Όταν λοιπόν οι σύμμαχοι αποφάσισαν να τον αφήσουν μόνο του, τότε το σχέδιο αυτό κατέρρευσε».
«Την ίδια στιγμή, η αντεπίθεση των Τούρκων υπό τον Μουσταφά Κεμάλ, έφερνε την οπισθοχώρηση και το άδοξο τέλος της εκστρατείας των Ελλήνων στη Μικρά Ασία. Αλλά και ο Βενιζέλος, πριν ακόμα υποστεί πολιτική ήττα (σ.σ. στις εκλογές του Νοεμβρίου του 1920) υπήρξε ένας εμβληματικός πολιτικός, μια προσωπικότητα με εντυπωσιακό επικοινωνιακό χάρισμα, που είχε "σαγηνέψει" τον πρωθυπουργό της Αγγλίας, Λόιντ Τζορτζ και απολάμβανε της εμπιστοσύνης των συμμάχων.
Όμως το σχέδιο του για να κατακτήσει τη Σμύρνη ήταν πραγματικά απατηλό, πάρα πολύ δύσκολο να εφαρμοστεί. Ναι, σίγουρα στη Σμύρνη το ελληνικό στοιχείο κυριαρχούσε στο πληθυσμό. Αλλά μπορούσε η Ελλάδα εκείνης της ταραγμένης εποχής να ελέγχει μια πόλη σαν τη Σμύρνη, μέσα στην τουρκική επικράτεια»;
«Κατά τη γνώμη μου, μια αρκετά υποτιμημένη προσωπικότητα από το στρατόπεδο των Ελλήνων, που αξίζει να αναγνωριστεί το έργο της, είναι αυτή του Ύπατου Αρμοστή Στεργιάδη, ο οποίος τοποθετήθηκε από την ελληνική κυβέρνηση στη Σμύρνη, ύστερα από τη Συνθήκη των Σεβρών. Ο Στεργιάδης προσπάθησε να επαναφέρει μια "κανονικότητα" στην πόλη, και παρά τις αρχικές προβλέψεις πως θα ευνοούσε Έλληνες σε κάθε περίσταση, υπήρξε αμερόληπτος, εώς και αρκετά πιο αυστηρός σε ότι είχε να κάνει με το ελληνικό στοιχείο της πόλης».
«Από την άλλη πλευρά, αυτή των Τούρκων, δεν μπορώ να μην ξεχωρίσω ως προσωπικότητα τον Ράχμι Μπέη, κυβερνήτη της πόλης κατά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο (εξορίστηκε στην Μάλτα κατόπιν προτροπής των Βρετανών), ο οποίος στήριξε τους Λεβαντίνους και αγωνίστηκε για την διατήρηση της ουδετερότητας της πόλης κατά την ελληνοτουρκική σύγκρουση. Προσπάθησε με όλες τους τις δυνάμεις, μα δεν τα κατάφερε.
Παρ' όλα αυτά, προστάτεψε τους Αρμενίους από απελάσεις και μαζικούς θανάτους το 1915, προστάτεψε σε πάρα πολλές περιπτώσεις τους Έλληνες από αντίστοιχες κυρώσεις και έδειξε αξιοθαύμαστο, δημοκρατικό πνεύμα. Ήταν κυβερνήτης μιας πόλης με έντονο δυτικό στοιχείο, που άνηκε σε ένα έθνος το οποίο ήθελε με κάθε τρόπο να διώξει τους δυτικούς από τα εδάφη του. Η δουλειά του ήταν ακραία δύσκολη.
Η συγγραφή ενός βιβλίου σαν τον "Χαμένο Παράδεισο" σίγουρα είναι αρκετά δύσκολη. Προφανώς ο όγκος των αρχείων προς διερεύνηση είναι πολύ μεγάλος, όμως για μένα, το σημαντικότερο είναι η εμπιστοσύνη. Δεν μπορείς να χτυπήσεις την πόρτα ανθρώπων από τη Σμύρνη και να τους πεις "δώστε μου τα ημερολόγια σας και τις σημειώσεις σας". Το χτίσιμο της εμπιστοσύνης είναι το παν».
«Όταν εκδόθηκε το βιβλίο, διαπίστωσα ότι αρκετός κόσμος στην Αγγλία δεν ήξερε για εκείνη την περίοδο της ιστορίας στη Σμύρνη, για το πόσο σημαντικό ρόλο έπαιξε η Βρετανική κυβέρνηση ως συμμαχική δύναμη. Μετά τα γεγονότα του 1922 μάλιστα, είχαμε και την πτώση της κυβέρνησης του Λοϊντ Τζορτζ. Πιστεύω πως η καταστροφή της Σμύρνης είναι ένα πάρα πολύ σημαντικό κεφάλαιο της ιστορίας του 20ού αιώνα, διότι μας θυμίζει πόσα μπορούσαν να έχουν κάνει οι Βρετανοί και οι Γάλλοι και οι Αμερικάνοι για να προσφέρουν άμεση βοήθεια στους πρόσφυγες και πόσα λίγα έκαναν τελικά.
Γνώριζαν ότι ο στρατός του Κεμάλ θα έδιωχνε τους Έλληνες από τη Μικρά Ασία και όχι μόνο είχαν αφήσει τους Έλληνες χωρίς βοήθεια, αλλά είχαν ήδη ξεκινήσει να διερευνούν εμπορικές συμφωνίες με τους Τούρκους. Ήταν μια τρομακτικά κυνική άσκηση πολιτικής αυτό που συνέβη στη Σμύρνη».
Ακολουθήστε το Reader.gr στα Google News για να είστε πάντα ενημερωμένοι για όλες τις ειδήσεις από την Ελλάδα και τον κόσμο.
