Η Μονή Αρκαδίου βρίσκεται στην περιοχή που ανήκει στην κοινότητα Αμνάτου στο Ρέθυμνο. Η Μονή βρίσκεται εκεί από τον 110 μΧ αιώνα όταν και την ίδρυσε ένας μοναχός με το όνομα Αρκάδιος. Αρχικά ήταν αφιερωμένη στους Αγίους Κωνσταντίνο και Ελένη. Η Μονή (και φυσικά το κάστρο που την περιβάλει) πήρε τη μορφή που έχει και σήμερα το 1600 μΧ. Τη φήμη της, ωστόσο, την απέκτησε από το Ολοκαύτωμα του 1866. Μια πράξη ηρωισμού και θυσίας που σημάδεψε τον απελευθερωτικό αγώνα των Κρητών απέναντι στους Οθωμανούς.
Η Επανάσταση του 1866
Από 1856 η Κρήτη ήταν ένα καζάνι που έβραζε. Στις 18 Φεβρουαρίου εκείνη της χρονιάς, ενάμιση μήνα πριν υπογραφεί στο Παρίσι η συνθήκη ειρήνης που τερμάτισε τον Κριμαϊκό πόλεμο, εκδόθηκε το Χάτι Χουμαγιούν (Ηatt-i Ηumayun), το οποίο στην ουσία ήταν ένα μεταρρυθμιστικό διάταγμα το οποίο καθόριζε τον τρόπο λειτουργίας στο εσωτερικό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Μεγάλη Βρετανία και Γαλλία ασκούσαν τρομακτική πίεση στην Πύλη για μεταρρυθμίσεις. Το κείμενο του διατάγματος είναι αποκαλυπτικό καθώς προσδιόριζε με σαφή τρόπο τα νέα μέτρα που έπρεπε να ληφθούν. Tο Χάτι Χουμαγιούν έδινε μεγάλη έμφαση στην ισότητα όλων των υπηκόων της Aυτοκρατορίας σε ζητήματα φορολογίας, στη συμμετοχή τους άνευ διακρίσεων στο υπαλληλικό σώμα, σε όλα τα διοικητικά και δικαστικά όργανα, στην εισαγωγή στις στρατιωτικές σχολές και στην εκπλήρωση της στρατιωτικής θητείας, η οποία δε θα αποτελούσε πια προνόμιο και αποκλειστικό βάρος των μουσουλμάνων.
Τίποτα από αυτά, ωστόσο, δεν εφαρμόστηκε και κάπως έτσι ωρίμασε στα μυαλά και στις καρδιές των Κρητών η ιδέα της Επανάστασης με απώτερο στόχο την Ένωση με την Ελλάδα παρά το γεγονός πως ακόμα και αυτή (εκτός από τις μεγάλες δυνάμεις) αδιαφόρησαν όταν ζητήθηκε υλική βοήθεια. Μια δεκαετία αργότερα ο ξεσηκωμός έγινε πράξη. Στις 21 Αυγούστου 1866 ξεσπά η Κρητική Επανάσταση, το δεύτερο «1821». Ο Σουλτάνος θορυβημένος στέλνει στη Μεγαλόνησο τον Μουσταφά Ναϊλή Πασά με εντολή να την καταστείλει. Ο ίδιος, άλλωστε, ήταν που είχε καταστείλει τον ξεσηκωμό των Κρητών και στην Επανάσταση του 1821. Δεν ήταν τυχαίο, άλλωστε, πως το παρατσούκλι του ήταν Γκιριτλί, δηλαδή Κρητικός!
Στην αρχή οι σημαντικότερες μάχες έγινα στα Χανιά. Όταν οι Οθωμανοί κατάφεραν να ελέγξουν εκεί την κατάσταση προωθήθηκαν προς το Ρέθυμνο. Ο πασάς χτύπησε με δύναμη τους επαναστατημένους και στον συγκεκριμένο νομό. Λεηλάτησε όλα τα χωριά και είχε δώσει το ελεύθερο στους άνδρες τους να πυρπολούν, να κλέβουν, να βιάζουν, να σκοτώνουν.
Όσοι Ρεθυμνιώτες κατάφεραν να γλιτώσουν από τη μανία των Οθωμανών, βρήκαν καταφύγιο στη Μονή Αρκαδίου που πεισματικά αρνούνταν να παραδοθεί και απέκρουε κάθε επίθεση που γινόταν σε βάρος της. Η Μονή Αρκαδίου είχε μετατραπεί σε έδρα της τοπικής επαναστατικής επιτροπής. Ο ηγούμενος Γαβριήλ Μαρινάκης, άλλωστε, ήταν ένα από τα πιο ενεργά στελέχη του οργανωτικού κομματιού της Κρητικής Επανάστασης.
Όταν ο Πασάς είδε πως δεν θα ήταν εύκολη υπόθεση η κατάληψη της Μονής Αρκαδίου έστειλε μια επιστολή στον Γαβριήλ με την οποία του ζητούσε να παραδώσει το κάστρο. Η άρνηση του ηγουμένου ήταν ξεκάθαρη. Τότε ο Πασάς σχημάτισε μια στρατιωτική δύναμη 25.000 ανδρών και κατευθύνθηκε στο Αρκάδι προκειμένου να το πολιορκήσει.
Το πρωί της 8ης Νοεμβρίου 1866 όσοι βρίσκονταν μέσα στο Αρκάδι έντρομοι είδαν έναν τεράστιο στρατό να περικυκλώνει τη Μονή. Η διαφορά ήταν τεράστια. Από τη μια 25.000 Τούρκοι, Αιγύπτιοι, Αλβανοί και Τουρκοκρητικοί στρατιώτες με 30 κανόνια και από την άλλη μόλις 259 μαχητές με λιγοστά όπλα. Συνολικά μέσα στη Μονή Αρκαδίου υπήρχαν 964 ψυχές. Κυρίως γυναικόπαιδα και ηλικιωμένοι. Οι μάχιμοι ήταν εξαιρετικά λίγοι.
«Όποιος θέλει τίμιο θάνατο, ας έρθει να καούμε μαζί»
Μπορεί το αριθμητικό πλεονέκτημα των Οθωμανών να ήταν τεράστιο αλλά οι Κρήτες δεν έκαναν ούτε βήμα πίσω. Το έπος των Θερμοπυλών «ξαναζωντάνευε» στη Μεγαλόνησο. Την πρώτη ημέρα όλες οι επιθέσεις των Οθωμανών έπεσαν πάνω στην ηρωική αντίσταση των 259 μαχητών που υπερασπίζονταν τη Μονή. Επικεφαλής των αγωνιστών του Αρκαδίου ήταν ο Πελοποννήσιος ανθυπολοχαγός Ιωάννης Δημακόπουλος που είχε πάει εθελοντικά στην Κρήτη για να πολεμήσει.
Ήταν τέτοια η πανωλεθρία της πρώτης ημέρας για τους Οθωμανούς που ο Πασάς ζήτησε ενισχύσεις. Οι απώλειες για τους πολιορκημένους ήταν σημαντικές αλλά δεν παρέδιδαν τα όπλα. Ήταν αποφασισμένοι να σκοτωθούν στη μάχη. Το πρωί της 9ης Νοεμβρίου ήρθε από το Ρέθυμνο ένα μεγάλο κανόνι. Ήταν ζήτημα χρόνου, πλέον. Τα πολεμοφόδια ήταν ελάχιστα και βοήθεια απ' έξω δεν ήταν δυνατό να φτάσει.
Νωρίς το απόγευμα γκρεμίστηκε το δυτικό τείχος της Μονής από τις βολές του πυροβόλου και οι επιτιθέμενοι εισέβαλαν στο μοναστήρι, αρχίζοντας τη μεγάλη σφαγή. Οι μάχες γίνονταν σώμα με σώμα. Χιλιάδες Οθωμανοί εναντίον μιας χούφτας Κρητικών που μάχονταν με αυτοθυσία.
Όσο τα λεπτά περνούσαν τόσο οι πολιορκημένοι αναγκάζονταν να οπισθοχωρούν και να οπισθοχωρούν και να οπισθοχωρούν μέχρι που ήταν σαφές, πλέον, πως δεν υπήρχε καμία ελπίδα. Ο ηγούμενος Γαβριήλ πέφτει νεκρός. Το ίδιος και ο Δημακόπουλος. Τριάντα έξι αντάρτες βρήκαν καταφύγιο στην τραπεζαρία, κοντά στα πυρομαχικά. Ανακαλύφθηκαν από τους Οθωμανούς και σφαγιάστηκαν. Τότε ένας πολεμιστής, ο Κωστής Γιαμπουδάκης από το χωριό Άδελε του Ρεθύμνου αποφάσισε να δώσει τέλος στην πολιορκία. Ένα ηρωικό τέλος. Άρπαξε το πιστόλι του και τραυματισμένος άρχισε να προχωρά προς την μπαρουταποθήκη που βρισκόταν στο πίσω μέρος της Μονής. «Όποιος θέλει τίμιο θάνατο, ας έρθει να καούμε μαζί», φώναξε ο Γιαμπουδάκης και όταν έφτασε στο σημείο που ήθελε περίμενε να μαζευτούν γύρω του όσο το δυνατόν περισσότεροι Οθωμανοί. Τότε πυροβόλησε ένα από τα βαρέλια με πυρίτιδα και μια φοβερή έκρηξη συγκλόνισε ολόκληρη την περιοχή.
Ο Γιαμπουδάκης βρήκε τον τίμιο θάνατο που αναζητούσε και μαζί του αρκετοί ακόμα πολιορκημένοι. Το ζήτημα, ωστόσο, είναι πως μαζί τους παρέσυρε στο θάνατο και εκατοντάδες Οθωμανούς οι οποίοι πλήρωσαν βαρύ τίμημα. Η έκρηξη ήταν τόσο δυνατή που «ακούστηκε» σε όλη την Ευρώπη και συγκίνησε όλο τον χριστιανικό κόσμο με αποτέλεσμα ένα νέο κύμα φιλελληνισμού. Κανείς δεν έμεινε ασυγκίνητος μπροστά στην αυταπάρνηση των Κρητών επαναστατών.
«Μια φοβερά επέμβασις, η έκρηξις, βοηθεί τους ηττημένους, η αγωνία μετατρέπεται εις θρίαμβον, η δε ηρωϊκή μονή, η δίκην φρουρίου αγωνισαμένη, αποθνήσκει ως ηφαίστειον. Τα Ψαρά δεν είναι επικώτερα· το Μεσολόγγιον δεν είναι υψηλότερον. Τοιταύτα εισι τα γεγονότα. Τί δεν πράττουσιν αι κυβερνήσεις, αι λεγόμεναι πεπολιτισμέναι; Προσψιθυρίζουσιν αλλήλαις εις το ούς· υπομονή, διαπραγματευόμεθα. – Διαπραγματεύεσθε; Αλλ’ εν τούτοις εκριζούνται οι ελαιώνες και οι καστανεώνες, κατεδαφίζονται τα ελαιοτριβεία, πυρπολούνται αι κώμαι, καίονται αι συγκομιδαί, αποστέλλονται φυλαί ολόκληροι ν’ αποθάνωσιν υπό της πείνης και του ψύχους εις το όρος, βιάζονται αι γυναίκες, καρατομούνται οι άνδρες, κρεμώνται οι γέροντες, τούρκος δε στρατιώτης βλέπων παιδίον κείμενον χαμαί εμπήγει εις τας ρίνας αυτού κυρίον ανημμένον όπως βεβαιωθή εάν απέθανεν. Τοιούτω τρόπω πέντε τραυματίαι εν Αρκαδίω εξυπνίσθησαν ίνα πνιγώσιν», έγραψε, στις 24 Φεβρουαρίου 1867, στην εφημερίδα «Κλειώ» της Τεργέστης, ο σπουδαίος συγγραφέας Βίκτωρ Ουγκω.
Από τους 964 πολιορκημένους διέφυγαν τελικά μόνο 3 ή 4 και αιχμαλωτίσθηκαν 114. Τους υπόλοιπους που επέζησαν τους εκτέλεσαν οι Τούρκοι αφού πρώτα τους βασάνισαν. Τα οστά τους φυλάσσονται σήμερα σε ειδικό χώρο (στον παλιό ανεμόμυλο) στη Μονή, σαν ιερά κειμήλια. Οι Οθωμανοί έκοψαν το κεφάλι του Γαβριήλ και το παρέδωσαν στον Μουσταφά. Από τους Τούρκους σκοτώθηκαν 1.500 ένοπλοι (κατ’ άλλες πηγές 3.000). Τα σώματά τους θάφτηκαν χωρίς μνήματα και μερικά πετάχτηκαν στα γειτονικά φαράγγια.
Η Επανάσταση δεν είχε το αποτέλεσμα που θα ήθελαν οι Κρήτες αγωνιστές αλλά ο Σουλτάνος δεν κατάφερε να τους υποτάξει και έτσι αναγκάστηκε, τον Φεβρουάριο του 1868, να παραχωρήσει τον λεγόμενο «Οργανικό Νόμο», ένα είδος συντάγματος που προέβλεπε μια σειρά από προνόμια για τους κατοίκους της Κρήτης αλλά και ένα καθεστώς ημιαυτονομίας του νησιού. Η Ένωση με την Ελλάδα έγινε τελικά το 1912.
Αντί επιλόγου
Μουντό το δείλι απλώνει τα φτερά του
κι’ απ’ το πρωί λυσσομανάει η μάχη,
φωνές, οχλαλοή, πνοή θανάτου.
Ορθοί στα μετερίζια οι καστρομάχοι.
Και μες στο χαλασμό η φωνή του Ιμάμη
«Θα πατηθή τ’ Αρκάδι πριν νυχτώσει
κι’ όποιος ρωμηός δεν θέλει να πεθάνη
ας προσκυνήση. Έτσι θα γλυτώση».
Ο Γούμενος φρενιάζει. «Ποιος προστάζει
μουρτάτες να γενούμε; Όσο και νάναι
τ’ ασκέρι σας πολύ, δεν μας τρομάζει.
Το Κάστρο Διγενήδες το κρατάνε!".
Ξάφνου μια λάμψι! Πύρινη, φιδίσια
μια φλόγα σκίζει τ’ αλαφρό σκοτάδι
και του Γιαμπού η φωνή παληκαρίσια:
«Να πώς πατιέται άπιστοι τ’ Αρκάδι!».
«Αρκάδι». Ποίημα του Ρεθεμνιώτη ποιητή Γιώργη Καλομενόπουλου, που κυκλοφόρησε το 1964.
Ακολουθήστε το Reader.gr στα Google News για να είστε πάντα ενημερωμένοι για όλες τις ειδήσεις από την Ελλάδα και τον κόσμο.
