Μέσα σε μια κοινωνία που τα πατριαρχικά κατάλοιπα βγαίνουν στην επιφάνεια σε κάθε πτυχή της, υπάρχουμε και συμβιώνουμε σε πόλεις οι οποίες είναι σχεδιασμένες κυρίως από άνδρες, λευκούς, ετεροφυλόφιλους και αρτιμελείς. Έτσι, αναπόφευκτα, οι ανάγκες ανθρώπων από ευάλωτες ομάδες όπως οι γυναίκες, τα παιδιά, άτομα μεγαλύτερης ηλικίας, μετανάστ(ρι)ες και άτομα με αναπηρία, δεν έχουν συμπεριληφθεί, ούτε έχουν αποτυπωθεί έμπρακτα στον τρόπο που έχει σχεδιαστεί η πόλη.
Πως οι γυναίκες θα μπορέσουν να αισθάνονται safe μέσα στην πόλη; Πως θα μπορούν να κυκλοφορούν ελεύθερες μέσα σε ένα περιβάλλον που δεν τους παρέχει υποδομές και ασφάλεια; Πως θα διασφαλίζεται η ισοτιμία για όλα μέσα σε ένα αστικό περιβάλλον;
Από το 2019, μια ομάδα από αρχιτεκτόνισσες και κοινωνικές επιστημόνισσες, προσπαθεί να καλύψει αυτά τα κενά. Η Urbana, παίρνοντας ως έμπνευση τις εφαρμογές συμμετοχικού σχεδιασμού σε πόλεις όπως η Βαρκελώνη στην οποία δημόσιοι χώροι -μικρότερης και μεγαλύτερης κλίμακας- σχεδιάστηκαν συμμετοχικά από κοινότητες δίνοντας έμφαση στις ανάγκες των ανθρώπων, προσπαθεί να διασφαλίσει ισοτιμία στην πόλη για τις ευάλωτες κοινωνικές ομάδες που συνήθως είναι εκτοπισμένες.
«Θέλουμε να διασφαλίσουμε ίσα δικαιώματα στην πόλη για όλες, όλους και όλα, με έμφαση στην ανάδειξη των αναγκών όσων παραδοσιακά έχουν αποκλειστεί από τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων όπως είναι οι γυναίκες, τα παιδιά, τα άτομα μεγαλύτερης ηλικίας και τα άτομα με αναπηρία.
Οπότε αξιοποιούμε διεπιστημονικές προσεγγίσεις που εστιάζουν στην ανάδειξη της οπτικής του φύλου, της συμπερίληψης και της συμμετοχής στον (ανα)σχεδιασμό των πόλεων», είπαν μιλώτας στο Reader η Εύα Γρηγοριάδου, αρχιτεκτόνισσα και ιδρύτρια της Urbana αλλά και οι αρχιτεκτόνισσες και μέλη της Urbana, Εβελίνα Φαλιάγκα και Ιουλία Λεβεντοπούλου.
Πόλεις όπως η Βιέννη, η Βαρκελώνη, το Μόντρεαλ, ήδη από τη δεκαετία του 1990, έχουν καταφέρει να εντάξουν την οπτική του φύλου στις διαδικασίες αστικού σχεδιασμού, δίνοντας προτεραιότητα στις ανάγκες των γυναικών αλλά και άλλων πιο ευάλωτων κοινωνικών ομάδων.
Η ενσωμάτωση της οπτικής του φύλου ή η στρατηγική του gender mainstreaming, είναι μια προσέγγιση απαραίτητη σε διάφορα στάδια λήψης αποφάσεων και έτσι είναι αναγκαία και στον αστικό σχεδιασμό καθώς μέσω αυτής δίνεται προτεραιότητα στον (ανα)σχεδιασμό πιο συμπεριληπτικών πόλεων και γειτονιών.
«Μέσα από αυτή την προσέγγιση, λαμβάνονται υπόψη παράμετροι όπως οι καθημερινές μετακινήσεις των γυναικών ή ατόμων με κινητικές δυσκολίες, οι ανάγκες των ανθρώπων που φροντίζουν παιδιά ή άτομα μεγαλύτερης ηλικίας, το αίσθημα της ασφάλειας στον δημόσιο χώρο και τα μέσα μεταφοράς κ.ά».
Επιπλέον, συγκεκριμένα, η πόλη της Βαρκελώνης αποτελεί ένα παράδειγμα που εκτιμά τη σημασία της συμμετοχής των πολιτών στον σχεδιασμό κι έτσι για πολλά έργα σχεδιασμού ή ανάπλασης περιοχών οργανώνει εργαστήρια προτεραιοποιώντας τις ανάγκες και τις επιθυμίες της κοινότητας.
Στόχος είναι λοιπόν οι αξίες της συμμετοχικότητας και συμπερίληψης να αποτελέσουν και εδώ προτεραιότητες σε κάθε έργο που αφορά στον δημόσιο χώρο, την κινητικότητα και τις αποφάσεις που γενικά αφορούν το σύνολο των κατοίκων μιας πόλης ή γειτονιάς», εξηγούν.
Όπως η κοινωνία είναι πατριαρχικά δομημένη με τόσα κατάλοιπα σε κάθε πτυχή της, έτσι είναι και οι πόλεις – σχεδιασμένες για άντρες. Που αντιλαμβάνεστε να υπάρχουν διακρίσεις βάσει φύλου στην πόλη;
Urbana: Από το 2013 μέχρι σήμερα, η Ελλάδα βρίσκεται στην τελευταία θέση στις χώρες της ΕΕ σχετικά με το κατά πόσο έχει επιτευχθεί η ισότητα των φύλων σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο για την Ισότητα των Φύλων (EIGE). Αυτό αναπόφευκτα, εισχωρεί και στον τρόπο που σχεδιάζονται οι πόλεις μας.
Στις περισσότερες περιπτώσεις, αποφάσεις σχετικά με την αστική ανάπτυξη και τον σχεδιασμό του δημόσιου χώρου, λαμβάνονται από άνδρες συνήθως μέσης ηλικίας, λευκούς, ετεροφυλόφιλους και αρτιμελείς οι οποίοι φέρουν συγκεκριμένες οπτικές σε σχέση με την πόλη και τις λειτουργίες της. Συχνά οι οπτικές αυτές αγνοούν τις εμπειρίες λιγότερο προνομιούχων ομάδων όπως οι μετανάστριες, τα κουήρ άτομα, οι γυναίκες που φροντίζουν παιδιά ή μεγαλύτερης ηλικίας άτομα, ή οι άνθρωποι με ορατές ή μη αναπηρίες.
Επιπλέον, όσο ο σχεδιασμός των πόλεων κατευθύνεται με μοναδικό σκοπό το κέρδος, αδιαφορώντας για τις ανάγκες της κοινότητας -όπως τα δίκτυα φροντίδας και την υποστήριξή τους στον δημόσιο χώρο (θηλασμός, φροντίδα μελών της οικογένειας, ατόμων μεγαλύτερης ηλικίας ή παιδιών), αναπόφευκτα δημιουργούνται μεταξύ άλλων και έμφυλες ανισότητες.
Η παράβλεψη, λοιπόν, αυτών των διαφορετικών εμπειριών συνεχίζει την παράδοση ενός αστικού σχεδιασμού μη ικανού να ανταποκριθεί σε διαφορετικές ανάγκες όχι μόνο των γυναικών αλλά και των πιο ευάλωτων ομάδων.
Τι είναι ο φεμινιστικός αστικός σχεδιασμός; Ποια είναι εκείνα τα χαρακτηριστικά που καθιστούν μια πόλη φιλική για τις γυναίκες;
Οι πόλεις έχουν σχεδιαστεί κυρίως από ειδικούς με top-down διαδικασίες, κι έτσι, οι εμπειρίες και οι ανάγκες ανθρώπων από πιο ευάλωτες ομάδες δεν αποτυπώθηκαν στον τρόπο που σχεδιάστηκε η πόλη. Προκειμένου να ξεπεραστούν αυτές οι ανισότητες, ο φεμινιστικός αστικός σχεδιασμός θέτει στο επίκεντρο τις ανάγκες και τις επιθυμίες των γυναικών και των υποεκπροσωπούμενων ομάδων.
Μέσω ενός φεμινιστικού αστικού σχεδιασμού που στοχεύει στην εξάλειψη των κοινωνικών ανισοτήτων, δίνεται σημασία στην αναγνώριση των διαφορετικών συστημικών καταπιέσεων και διακρίσεων που υφίσταται τα άτομα, ώστε να εμβαθύνει περισσότερο στην κατανόηση όλων των εμπειριών.
Εν προκειμένω, επειδή οι γυναίκες συχνά αναλαμβάνουν εργασίες φροντίδας -σε παιδιά, άτομα μεγαλύτερης ηλικίας, άτομα με αναπηρίες ή το σπίτι- έχουν εμπειρίες που δημιουργούν πολύ διαφορετικές ανάγκες στην πόλη. Για παράδειγμα, καθώς διανύουν πολλαπλές αποστάσεις για να εκπληρώσουν όλες αυτές τις εργασίες, επιλέγουν πιο συχνά τις μετακινήσεις με τα πόδια ή τα μέσα μεταφοράς, γεγονός που πρέπει να ενσωματωθεί στον τρόπο που σχεδιάζεται η πόλη αλλά και στις υποδομές των δημόσιων μεταφορών.
Η ανάγκη αυτή μαζί με την ύπαρξη καλά συντηρημένων πεζοδρομίων, υποδομών φωτισμού και άλλων παραμέτρων, ενισχύουν το αίσθημα της ασφάλειας, που ενσωματώνεται στον φεμινιστικό, αστικό σχεδιασμό. Παράλληλα, ο φεμινιστικός αστικός σχεδιασμός μιλά για τη σημασία ύπαρξης ζωντανών γειτονιών και χώρων πρασίνου, δημόσιων χώρων που υποστηρίζουν τη φροντίδα, αυξάνουν την αλληλεπίδραση, προάγουν το αίσθημα της κοινότητας και επεκτείνουν το δίκτυο της φροντίδας σε όλη την γειτονιά.
Πως μπορεί να επιτευχθεί η συμπερίληψη πρακτικά; Τόσο για γυναίκες όσο και για άτομα της τρίτης ηλικίας ή για ΑμεΑ.
Οι διαδικασίες που εμπλέκουν το σύνολο της κοινότητας και υποστηρίζουν την ενεργό συμμετοχή των πιο ευάλωτων ομάδων, σε όλα τα στάδια υλοποίησης ενός έργου αστικής παρέμβασης, μπορούν να κάνουν ορατές όλες αυτές τις οπτικές που παραδοσιακά παρέμεναν εκτοπισμένες από το πεδίο λήψης αποφάσεων.
Ειδικότερα, μέσα από ένα έργο αστικής παρέμβασης που υλοποιείται συμμετοχικά, από τα αρχικά ακόμα στάδια με την ανάλυση της περιοχής επέμβασης, μέχρι τη χαρτογράφηση των αναγκών της κοινότητας, την επαναξιολόγηση τους και τελικά την εφαρμογή των ιδεών όλων όσων συμμετέχουν στο σχεδιασμό, μπορεί να συνδιαμορφωθεί ένα αστικό περιβάλλον ικανό να ανταποκριθεί στις ανάγκες όλων.
Η συμπερίληψη, λοιπόν, μπορεί να επιτευχθεί πρακτικά και ουσιαστικά μέσω συμμετοχικών διαδικασιών σχεδιασμού.
Ακόμα και σήμερα, οι γυναίκες νιώθουμε ανασφαλείς στον δημόσιο χώρο, με το να περπατάμε μόνες το βράδυ στον δρόμο. Γιατί συμβαίνει αυτό; Ποιες είναι οι ευθύνες της Πολιτείας;
Οι γυναίκες ανεξαρτήτως ηλικίας, εκπαίδευσης ή άλλων χαρακτηριστικών, σύμφωνα με έρευνες, βιώνουν διαφορετικά τον δημόσιο χώρο σε σχέση με τους άνδρες και αυτό συνδέεται σε μεγάλο βαθμό και με το αίσθημα ασφάλειας.
Ανεξάρτητα από το αν μία γυναίκα έχει βιώσει η ίδια κάποια μορφή παρενόχλησης στον δημόσιο χώρο, το αίσθημα της ασφάλειας καθορίζει πώς θα κινηθεί στην πόλη -ποιες διαδρομές θα αποφύγει, ποιες ώρες θα κινηθεί σε συγκεκριμένη γειτονιά ή ποια μέσα μεταφοράς θα προτιμήσει για να αποφύγει κάποιο δυσάρεστο περιστατικό.
Ανάλογα με τον τρόπο που σχεδιάζεται ένας αστικός χώρος, το αίσθημα ασφάλειας μπορεί να ενισχυθεί ή αντίθετα να αποδυναμωθεί. Για παράδειγμα, η καλή ορατότητα και ακουστότητα σε έναν χώρο, η πολλαπλότητα χρήσεων σε μία περιοχή όλες τι ώρες της ημέρας και νύχτας, ο περιορισμός των κρυφών γωνιών από φυτεύσεις ή κτίρια, ο επαρκής φωτισμός, είναι μερικά από τα κριτήρια που μπορούν να ενισχύσουν το αίσθημα ασφάλειας στον δημόσιο χώρο.
Τι είναι τα συμμετοχικά εργαστήρια γειτονιάς που διοργανώνετε; Πρόκειται στην ουσία για μια οριζόντια συμμετοχική διαδικασία όπου οι ίδιοι οι κάτοικοι μπορούν να αναδείξουν τα προβλήματα της γειτονιάς τους;
Στο πλαίσιο προγραμμάτων που συμμετέχουμε για την (ανα)διαμόρφωση των αστικών χώρων, μέσα από συμμετοχικά εργαστήρια, συνεργαζόμαστε με τοπικές κοινότητες και κατοίκους για τη διερεύνηση των προβλημάτων αλλά και την ανάδειξη νέων προτάσεων, είτε σε επίπεδο γειτονιάς ή και σε κλίμακα πόλης.
Για παράδειγμα, το πρόγραμμα DiverCity-Inclusive cities for the youth, στο οποίο συμμετείχαμε, εστίασε στη συμπερίληψη των νέων γυναικών στην αναδιαμόρφωση της πόλης. Έτσι, συνεργαστήκαμε με μία ομάδα νέων γυναικών που ζουν ή/και εργάζονται στην περιοχή του Παγκρατίου και μέσα από μια σειρά εργαστηρίων, οι συμμετέχουσες ανέδειξαν τις οπτικές και τα βιώματά τους σχετικά με την καθημερινότητα τους στην περιοχή.
Μέσα από αυτόν τον κύκλο εργαστηρίων προέκυψαν πολλές διαπιστώσεις σχετικά με τον δημόσιο χώρο, όπως για παράδειγμα διαδρομές που προτιμούν λόγω προσβασιμότητας, περιοχές που θεωρούν προβληματικές ή περισσότερο ελκυστικές, δημόσιους χώρους που αποδυναμώνουν το αίσθημα της ασφάλειας, πάρκα με αστικό εξοπλισμό σε κακή κατάσταση, ή περιοχές με ανεπαρκή φωτισμό.
Όλες αυτές οι παρατηρήσεις αναδείχθηκαν από τις ίδιες τις συμμετέχουσες και σε ένα μετέπειτα στάδιο θα μπορούσαν να διαμορφώσουν προτάσεις υλοποίησης ικανές να βελτιώσουν την καθημερινότητα των ανθρώπων στην περιοχή.
Αντίστοιχα, σε δράσεις όπως στο πλαίσιο του προγράμματος «Παιχνίδι στο Τετράγωνο», οργανώσαμε συμμετοχικά εργαστήρια με μαθήτριες και μαθητές του 29ου Δημοτικού σχολείου στην Κυψέλη, μέσα από τα οποία, τα ίδια τα παιδιά μίλησαν για τα προβλήματα και τις ανάγκες τους, στην γειτονιά τους. Μία από τις επιθυμίες τους ήταν η επανοικειοποίηση ενός μικρού χώρου πρασίνου κοντά στο σχολείο τους. Έτσι μέσα από τα εργαστήρια προέκυψαν πολλές ιδέες και προτάσεις προερχόμενες από τα παιδιά, σχετικά με την αναδιαμόρφωσή του, τις οποίες υλοποιούμε αυτό το διάστημα.
Τα εργαστήρια και αντίστοιχες δράσεις, διοργανώνονται ακριβώς για την υποστήριξη των τοπικών κοινοτήτων να μοιραστούν τις ανάγκες και τις επιθυμίες τους, αλλά και για την ενδυνάμωσή τους ώστε να συμμετέχουν πιο ενεργά στις διαδικασίες αστικού σχεδιασμού της περιοχής τους.
Έχετε επεκταθεί και σε πόλεις της επαρχίας; Ποια είναι τα συμπεράσματα που έχετε βγάλει από την επαφή με γυναίκες, για τα δικά τους βιώματα και τους φόβους που αναδύονται μέσα στην πόλη που ζουν; Ποιο είναι το όραμά σας για τα επόμενα χρόνια; Τι έχετε στα σκαριά;
Τα τελευταία χρόνια έχοντας πραγματοποιήσει δράσεις σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας, μεταξύ άλλων τα Ιωάννινα, την Καβάλα, την Καρδίτσα, την Καλαμάτα και το Ηράκλειο, δουλέψαμε με διαφορετικές ομάδες ανθρώπων όπως νέες γυναίκες, άτομα μεγαλύτερης ηλικίας, παιδιά, φοιτήτριες και φοιτητές. Με στόχο να υποστηρίξουμε τις τοπικές κοινότητες να εκφράσουν τις ανάγκες και επιθυμίες τους για τις πόλεις και τις γειτονιές τους, χρησιμοποιούμε διευρενητικούς περιπάτους και συλλογικές χαρτογραφήσεις, εργαστήρια που απευθύνονται σε παιδιά ή/και άτομα μεγαλύτερης ηλικίας, ομιλίες και παρουσιάσεις.
Στις συναντήσεις, πολλές/-οί συμμετέχουσες/-οντες αρχικά διστάζουν να τοποθετηθούν για ζητήματα της καθημερινότητάς τους στην πόλη, ωστόσο μέσα από τη ροή των εργαστηρίων παρατηρούμε ότι σταδιακά ξεκινά μία διαδικασία αλληλοενδυνάμωσης, συνειδητοποιώντας ότι τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε είναι πολύ συχνά κοινά.
Μία από τις συχνότερες παρατηρήσεις που μοιράζονται μαζί μας -ιδιαίτερα γυναίκες- κατά την διάρκεια των εργαστηρίων είναι ότι καθημερινά αναγκάζονται να προσαρμόζουν την καθημερινότητά τους (π.χ. τις διαδρομές τους στην πόλη για να νιώθουν περισσότερο ασφαλείς), καθώς η πόλη δεν εξυπηρετεί τις ανάγκες τους. Συνειδητοποιούμε λοιπόν ότι το πρόβλημα είναι συνολικό. Δεν χρειάζεται να συνεχίσουμε να προσαρμοζόμαστε εμείς στην πόλη, αλλά η πόλη χρειάζεται να προσαρμοστεί στις ανάγκες μας.
Στόχος της ομάδας μας είναι η εδραίωση αντίστοιχων διαδικασιών και δημόσιων διαβουλεύσεων για τον αστικό σχεδιασμό, που δίνουν έμφαση στην συμπερίληψη όλων των κατοίκων, οι οποίες έχουν ήδη αρχίζει να προβλέπονται σε Δήμους, σύμφωνα και με τις τελευταίες Ευρωπαϊκές κατευθύνσεις.
Μέσω της συμμετοχής μας σε προγράμματα που υποστηρίζονται τόσο από τοπικούς φορείς όσο και ευρωπαικά, ευελπιστούμε να ευαισθητοποιήσουμε όλο και περισσότερο Δήμους, και τεχνικές υπηρεσίες για ζητήματα συμμετοχικότητας και συμπερίληψης αλλά και να ενθαρρύνουμε τοπικές κοινότητες να συμμετέχουν πιο ενεργά στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων.
Ακολουθήστε το Reader.gr στα Google News για να είστε πάντα ενημερωμένοι για όλες τις ειδήσεις από την Ελλάδα και τον κόσμο.
