Η μοναδική εκκλησία στην Ελλάδα που έχει και καμπαναριό και μιναρέ

Πόση ιστορία μπορεί να χωρέσει μια μικρή πλατεία, λίγων τετραγωνικών μέτρων; Η σωστή απάντηση είναι «εξαρτάται». Αν μιλάμε για τη συντριπτική πλειονότητα των πλατειών που συναντάμε σε κάθε γωνιά της Ελλάδας, τότε δεν έχουμε να περιμένουμε και πολλά πράγματα.

Αν μιλάμε για την πλατεία της Σπλάντζιας στα Χανιά τότε αλλάζουν όλα. Η μικρή αυτή πλατεία (το επίσημο όνομα της οποίας είναι «Πλατεία 1821» προς τιμήν της Επανάστασης της 25ης Μαρτίου) βρίσκεται «χωμένη» μέσα σε κάτι μικρά στενά στο ανατολικό κομμάτι της παλιάς πόλης των Χανίων.

Είναι τόσο μικρή και τόσο «χωμένη» που αν δεν ξέρεις για αυτή και απλά κάνεις βόλτα στην πιο γραφική πόλη της Κρήτης, τότε το πιθανότερο είναι πως θα την προσπεράσεις χωρίς να δώσεις την παραμικρή σημασία.

Ίσως πάλι, αν μιλάμε για μια ζεστή ημέρα, θελήσεις να κάτσεις να πιεις έναν καφέ ή ένα αναψυκτικό κάτω από τα τεράστια δέντρα της που λειτουργούν σαν φυσικό κλιματιστικό. Μεταξύ σοβαρού και αστείου οι ντόπιοι λένε πως στην πλατεία της Σπλάντζιας η θερμοκρασία είναι τουλάχιστον 2-3 βαθμούς κάτω από τη θερμοκρασία που υπάρχει στην υπόλοιπη πόλη.

Εκκλησία και με καμπαναριό και με μιναρέ

Αν κάτσεις σε ένα από τα καφενεδάκια που υπάρχουν στη σειρά τότε δε γίνεται να μην παρατηρήσεις πως ανατολικά της πλατείας υπάρχει μια εκκλησία, αφιερωμένη στον Άγιο Νικόλαο, διαφορετική από τις άλλες. Για την ακρίβεια είναι μοναδική στο είδος της. Είναι η μοναδική εκκλησία στην Ελλάδα που έχει και καμπαναριό και μιναρέ!

Και κάπως έτσι ξεκινάει μια «βουτιά» στην Ιστορία. Τόσο βαθιά «βουτιά» που φτάνουμε στην εποχή της Ενετοκρατίας στην Κρήτη. Η εκκλησία αυτή κτίστηκε περίπου στα 1320 και αποτελούσε τμήμα της Ενετικής Μονής (San Nicola) του Τάγματος του Αγίου Πέτρου των Δομινικανών του Χάνδακα (του σημερινού Ηρακλείου). Αρχιτεκτονικά ακολουθεί τον τύπο της ξυλόστεγης βασιλικής με εγκάρσιο κλίτος.

Εκείνη την εποχή η συνοικία της Σπλάντζιας ήταν μια από τις πιο δημοφιλείς για να μένει κανείς καθώς η εγγύτητά της στο παλιό ενετικό λιμάνι ήταν σημαντική. Είναι ενδεικτικό πως η απόσταση της πλατείας με το λιμάνι και τον περίφημο φάρο του είναι κάτι λιγότερο από 600 μέτρα!

Σε χάρτες και σχεδιαγράμματα εκείνης της εποχής θα συναντήσουμε την πλατεία ως «Ponte de Viari».

Μετά την κατάκτηση των Χανίων από τους Οθωμανούς η πλατεία της Σπλάντζιας άλλαξε χαρακτήρα αλλά παρέμεινε ένα «στέκι» για την πόλη.

Επί τουρκοκρατίας η εκκλησία μετατράπηκε σε τζαμί. Χιουγκιάρ Τζαμισί, όπως το έλεγαν οι μουσουλμάνοι. Το «τζαμί του Ηγεμόνα», δηλαδή, που ήταν αφιερωμένο στον τότε Σουλτάνο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τον Ιμπραήμ.

Τότε ήταν που απέκτησε και τον εντυπωσιακό μιναρέ. Ξεχώριζε απ' όλους τους υπόλοιπους της πόλης καθώς διέθετε δυο «σερεφιέδες», δυο εξώστες δηλαδή. Οι Τούρκοι δημιούργησαν τον μιναρέ ακολουθώντας τη βενετσιάνικη παράδοση προκειμένου να μη φαίνεται «ξένος» προς το υπόλοιπο οικοδόμημα.

Σύμφωνα με τα όσα πέρασαν από γενιά σε γενιά μέσα από προφορικές μαρτυρίες των ντόπιων, όταν οι Οθωμανοί κατέλαβαν τα Χανιά, ο δερβίσης ανέβηκε στο καμπαναριό της εκκλησίας, ανέμισε το σπαθί του στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα και κάλεσε τους πιστούς να προσευχηθούν στο όνομα του Μωάμεθ. Αυτός ήταν το τελετουργικό που μετέτρεψε την ενετική μονή σε τζαμί.

Λέγεται πως μέχρι και την αποχώρηση των Οθωμανών το σπαθί του δερβίση φυλασσόταν στο εσωτερικό του τζαμιού. Έμεινε εκεί μέχρι και το 1923 οπότε και με την ανταλλαγή πληθυσμών, οι Τούρκοι που είχαν απομείνει στην Κρήτη, το πήραν μαζί τους εγκαταλείποντας τη μεγαλόνησο, καθώς θεωρούσαν πως είχε θαυματουργές ιδιότητες.

Όταν τα Χανιά απελευθερώθηκαν οι χριστιανοί μετέτρεψαν το τζαμί σε εκκλησία αφιερωμένη στον Άγιο Νικόλαο. Διατήρησαν, ωστόσο, τόσο τον μιναρέ όσο και τα ενετικά στοιχεία που ιδιαίτερα στην πρόσοψη του ναού είναι κάτι παραπάνω από εμφανή. Δημιούργησαν έτσι έναν ιερό χώρο που «ενώνει» τρεις διαφορετικούς πολιτισμούς.

Ο αιματοβαμμένος πλάτανος

Στη μέση της πλατείας της Σπλάντζιας βρίσκεται ένα μεγαλοπρεπής πλάτανος που με τα τεράστια κλαδιά του προσφέρει σκιά και δροσιά. Η ιστορία του, ωστόσο, είναι αιματοβαμμένη. Δίπλα στον πλάτανο υπάρχει σήμερα ένα μαρμάρινο μνημείο που ενημερώνει τον επισκέπτη για την ιστορία αυτή.

Εκεί οι Τούρκοι, αφού πρώτα βασάνιζαν στη συνέχεια κρεμούσαν τους Έλληνες που προσχωρούσαν σε όσες προσπάθειες ξεσηκωμού έγιναν την περίοδο της κατοχής.

Εκεί, στις 19 Μάη του 1821, ανήμερα της γιορτής της Αναλήψεως, κρέμασαν και τον επίσκοπο Κισσάμου Μελχισεδέκ Δεσποτάκη ο οποίος ήταν ένας εξαιρετικά δραστήριος ιερέας με καταγωγή από το Ηράκλειο ο οποίος είχε μυηθεί στη Φιλική Εταιρεία.

Ο Δεσποτάκης είχε έντονη δράση και δεν άργησε να μπει στο «μάτι» των Τούρκων. Τον συνέλαβαν και τον φυλάκισαν μαζί με τον ιεροδιάκονο Καλλίνικο από τη Βέροια. Ο τουρκικός όχλος απαίτησε από τον πασά να του παραδώσει τους δυο χριστιανούς ιερείς.

Όταν ο πασάς τους παρέδωσε στο πλήθος, οι Τούρκοι έγδυσαν, ξύρισαν και κούρεψαν, τον επίσκοπο Κισσάμου, τον έδεσαν με σχοινί και τον περιέφεραν σε ολόκληρη την πόλη των Χανίων και στη συνέχεια τον οδήγησαν στον πλάτανο όπου τον κρέμασαν!

Την ίδια τύχη είχε και ο ιεροδιάκονος Καλλίνικος που τον κρέμασαν σε άλλο κλαδί του πλατάνου. Τα σώματα των δύο ιερέων έμειναν κρεμασμένα στον πλάτανο για πολλές ημέρες προκειμένου να λειτουργήσουν σαν... παράδειγμα για τους υπόλοιπους Έλληνες που ήθελαν να ξεσηκωθούν.

Προκειμένου να τιμηθεί η θυσία των δυο ιερέων αλλά και όσων ακόμα βρήκαν τραγικό θάνατο ποτίζοντας με το αίμα τους το δέντρο της λευτεριάς της Κρήτης, η πλατεία, πολλά χρόνια αργότερα, μετονομάστηκε σε «Πλατεία 1821».

Η υπόγεια κρήνη

Πίσω ακριβώς από τον πλάτανο, και απέναντι από την εκκλησία, το βλέμμα του επισκέπτη θα «τραβήξει» μια παράξενη κατασκευή από μικρά κολονάκια, περίκλειστη από κάγκελα σήμερα.

Στην πραγματικότητα πρόκειται για μια μεγάλη υπόγεια κρήνη που κατασκευάστηκε την περίοδο της τουρκοκρατίας (περίπου στα μέσα του 17ου αιώνα) για να εξυπηρετήσει τις ανάγκες των τελετουργικών νίψεων που γινόταν στο Χιουγκιάρ τζαμί.

Υπάρχουν 26 σκαλοπάτια που οδηγούσαν στην κρήνη η οποία είχε τέτοια χωρητικότητα που θα μπορούσε να καλύψει τις ανάγκες των Χανίων για έξι ολόκληρους μήνες. Οι ντόπιοι λένε ότι υπήρχαν μαρτυρίες πως η κρήνη αυτή υπήρχε από την εποχή της ενετοκρατίας καθώς είχαν ανακαλύψει πως κάτω από την πλατεία της Σπλάντζιας περνούσε ένα ποτάμι που «έπεφτε» στο παλιό ενετικό λιμάνι των Χανίων.

Η κρήνη αχρηστεύτηκε όταν στέρεψε επειδή άλλαξε η ροή του ποταμού. Το 1950 ο θόλος της δεξαμενής κατεδαφίστηκε, ενώ η κρήνη καταχώθηκε. Τη δεκαετία του 1980 πραγματοποιήθηκε η αποκατάσταση και σήμερα, πλέον, ο επισκέπτης μπορεί να δει μόνο την είσοδο προς την υπόγεια κρήνη.

Η εκκλησία του Αγίου Ρόκκου

Οι ιστορικές «εκπλήξεις», όμως, αυτής της μικρής πλατείας, δε σταματούν εδώ. Στο βορειοδυτικό άκρο της (στην είσοδο ή, ανάλογα, την έξοδο του επισκέπτη από αυτή), υπάρχει μια ακόμα εκκλησία.

Σήμερα λειτουργεί σαν πνευματικό κέντρο μέσα στο οποίο διοργανώνονται διάφορες πολιτιστικές εκδηλώσεις, ωστόσο, επί ενετοκρατίας είχε τη δική της μοναδική σημασία.

Είναι η εκκλησία του Αγίου Ρόκκου (για τους Ορθοδόξους αντίστοιχος άγιος είναι ο Άγιος Χαράλαμπος) που άνηκε στον Βενετικό οίκο Paolini. Κτίστηκε το 1630 σε κομψό αναγεννησιακό ρυθμό.

Σύμφωνα με τους ιστορικούς, αφορμή για να κτισθεί ήταν η επιδημία της πανώλης. Ο Άγιος Ρόκκος θεωρείται ο προστάτης άγιος της πόλης των Χανίων από τη συγκεκριμένη ασθένεια.

Κάτω από το γείσο που «βλέπει» πάνω στην πλατεία της Σπλάντζιας υπάρχει η επιγραφή:

«DEO O(PTIMO).M.(AXIMO) ET D(IVO). ROCCO DICATVM. M.D.CXXX» που σημαίνει «στον άριστο και μέγιστο Θεό και στον Άγιο Ρόκκο, 1630».

Στη διάρκεια της τουρκοκρατίας ο ναός χρησιμοποιήθηκε ως στρατιωτικό φυλάκιο. Αντίστοιχα, από την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας και μέχρι το 1925, ο ναός είχε μετατραπεί σε σταθμό της χωροφυλακής!

Το εντυπωσιακό είναι πως μετά από ανασκαφική έρευνα που πραγματοποιήθηκε πριν από χρόνια, βρέθηκαν ενδείξεις χρήσης του συγκεκριμένου χώρου (όχι του ναού, φυσικά) ήδη από την πρωτομινωική περίοδο (2600 – 2300 πΧ)!

Ο μοναδικός μιναρές του Αχμέτ Αγά

Αν βρεθείτε στην πλατεία της Σπλάντζιας κάπου ανάμεσα σε δροσερούς καφέδες ή νόστιμους μεζέδες και ρακές θα ακούσετε πολλές ιστορίες από τους ντόπιους. Ιστορίες που μεταφέρονται στόμα με στόμα. Ιστορίες για Έλληνες που συνωμοτούσαν κάτω από τη μύτη των Οθωμανών. Ιστορίες για τότε που η πλατεία γέμιζε με κόκκινα φέσια.

Για τα γλέντια που στήνονταν εκεί από τους μουσουλμάνους μετά το ραμαζάνι ή από τους χριστιανούς για το Πάσχα με τα αντικριστά και το άφθονο αλκοόλ. Για έρωτες και ραντεβουδάκια. Για φιλίες και τσακωμούς.

Όλα αυτά μέσα στα λίγα τετραγωνικά μιας μικρής πλατείας που σήμερα παίρνει ζωή από τα μικρά καφενεδάκια και τις ταβέρνες που ειδικά τους καλοκαιρινούς μήνες είναι γεμάτα από ντόπιους και τουρίστες.

«Πριν φύγετε, κάντε ένα κόπο να πάτε δυο στενά πιο πάνω, ούτε διακόσια μέτρα δεν είναι από εδώ. Παλιά φαινόταν κιόλας. Τώρα τον κρύβουν τα κτίρια. Να πάτε να δείτε τον μιναρέ του Αχμέτ Αγά. Κάποτε εκεί τελείωνε η πλατεία» μου είπε ο κύριος Μανώλης ο οποίος με παρατηρούσε όση ώρα κατέγραφα τα όσα έβλεπα γύρω μου.

Μετά από μερικές (απαραίτητες) ρακές, ο κ. Μανώλης μου αποκάλυψε και το τελευταίο μυστικό αυτής της πλατείας. Τον μοναδικό μιναρέ στα Χανιά που στην κορυφή του υπάρχει ακόμα η ημισέληνος. Ο μιναρές αυτός αποτελεί τμήμα του τεμένους του Αχμέτ Αγά (από εκεί πήρε και το όνομά του, άλλωστε).

Και εκεί πριν την κατάκτηση των Χανίων από τους Οθωμανούς λειτουργούσε χριστιανικός ναός. Τον μετέτρεψε σε τέμενος ο επικεφαλής των γενίτσαρων Χασεκί Αχμέτ Αγάς.

Εκτός από τον επιβλητικό μιναρέ, σώζεται και το κτίσμα αλλά με πολλές προσθήκες. Στην αυλή του τεμένους λειτουργούσε ένα μικρό νεκροταφείο, στο οποίο υπήρχαν δυο μαυσωλεία. Σήμερα ανήκει σε ιδιώτες και όχι στο δημόσιο, ενώ βρίσκονται σε εξέλιξη έργα αποκατάστασης και συντήρησης με αυτεπιστασία από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Χανίων, με την ολοκλήρωση τους να υπολογίζεται στο τέλος του 2024.