Στη σύγχρονη κοινωνία, ο μεγαλύτερος εχθρός της αλήθειας δεν είναι το ψέμα, αλλά η κατασκευασμένη αντιπαλότητα. Όταν ένα σύστημα θέλει να διατηρήσει τον έλεγχο, δεν χρειάζεται να επιβάλει τη σιωπή. Αρκεί να στρέψει τους πολίτες τον έναν εναντίον του άλλου.
Αυτό είναι ο κοινωνικός αυτοματισμός: η μεθοδευμένη τακτική που μετατρέπει την αλληλεγγύη σε αφέλεια, τη διεκδίκηση σε απειλή και τη συλλογική δύναμη σε στείρα σύγκρουση.
Το έχουμε δει να συμβαίνει ξανά και ξανά. Στην πανδημία, όπου η κρατική ανεπάρκεια καλύφθηκε πίσω από το σύνθημα της "ατομικής ευθύνης", δημιουργώντας μια κοινωνία επιτήρησης, όπου ο διπλανός σου ήταν ο εχθρός, όχι το αποτυχημένο σύστημα υγείας.
Το βλέπουμε σήμερα, στις διαμαρτυρίες για την τραγωδία των Τεμπών, όπου οργανωμένες διαδικτυακές καμπάνιες προτρέπουν τους πολίτες να μην συμμετέχουν στις συγκεντρώσεις, αποδυναμώνοντας την απαίτηση για δικαιοσύνη.
Ο κοινωνικός αυτοματισμός είναι ύπουλος γιατί δεν τον επιβάλλουν άμεσα οι ισχυροί. Αντίθετα, τον υιοθετούν άνθρωποι που δεν έχουν τίποτα να κερδίσουν, αλλά δρουν σαν άτυποι υπερασπιστές της εξουσίας, είτε από φόβο, είτε από αφέλεια, είτε από καθαρό συμφέρον. Και όσο αυτό συνεχίζεται, η πραγματική εξουσία δεν χρειάζεται καν να λογοδοτήσει. Γιατί όσο πολεμάμε ο ένας τον άλλον, κανείς δεν κοιτάζει προς τα πάνω.
Πώς λειτουργεί ο κοινωνικός αυτοματισμός
Ο κοινωνικός αυτοματισμός δεν είναι μια τυχαία κοινωνική δυναμική. Είναι ένας μηχανισμός ελέγχου, σχεδιασμένος ώστε οι πολίτες να στρέφονται ο ένας εναντίον του άλλου, αντί να διεκδικούν λύσεις απέναντι στις πραγματικές αιτίες των προβλημάτων. Πρόκειται για μια στρατηγική που επιτρέπει στο σύστημα να αποφεύγει την πίεση για αλλαγή, διατηρώντας ανέπαφη τη δομή του.
Για να είναι αποτελεσματικός, ο κοινωνικός αυτοματισμός βασίζεται σε τρία βασικά στάδια:
Μετάθεση ευθυνών: «Δεν φταίει το σύστημα, φταις εσύ»
Όταν μια κρίση ή μια κοινωνική δυσλειτουργία γίνεται αντιληπτή, το πρώτο βήμα του κοινωνικού αυτοματισμού είναι η μετατόπιση των ευθυνών. Αντί να αναζητηθεί η ρίζα του προβλήματος σε συστημικές αποτυχίες, δημιουργείται η εντύπωση ότι η λύση βρίσκεται στην ατομική συμπεριφορά.
Έτσι, αντί να ζητηθεί λογοδοσία από εκείνους που λαμβάνουν αποφάσεις, η κοινωνία εκπαιδεύεται να εστιάζει στο πώς φέρονται οι απλοί πολίτες. Εάν κάτι πάει στραβά, η ευθύνη πέφτει σε αυτούς που «δεν πρόσεξαν αρκετά», «δεν πειθάρχησαν» ή «δεν έκαναν αυτό που έπρεπε». Με αυτόν τον τρόπο, η συζήτηση απομακρύνεται από τη συλλογική διεκδίκηση και επικεντρώνεται σε ατομικές συμπεριφορές, μετατρέποντας το πρόβλημα σε μια ηθική κρίση αντί για ένα πολιτικό ή κοινωνικό ζήτημα.
Κατασκευή εσωτερικών εχθρών: «Ο διπλανός σου είναι το πρόβλημα»
Αφού η προσοχή έχει απομακρυνθεί από τις δομές εξουσίας, το επόμενο βήμα είναι η δημιουργία αντίπαλων κοινωνικών ομάδων.
Αυτό επιτυγχάνεται μέσα από τεχνητούς διαχωρισμούς, όπου οι πολίτες κατηγορούνται ανάλογα με τη στάση τους απέναντι στο πρόβλημα. Όσοι συμμορφώνονται με τις κυρίαρχες αφηγήσεις παρουσιάζονται ως «υπεύθυνοι», ενώ όσοι τις αμφισβητούν στοχοποιούνται ως η πηγή του προβλήματος. Η κοινωνία, αντί να ενωθεί απέναντι σε μια κοινή απειλή ή αδικία, διχάζεται, με τη μία πλευρά να βλέπει την άλλη ως εχθρό.
Η τακτική αυτή είναι ιδιαίτερα αποτελεσματική, καθώς δημιουργεί την ψευδαίσθηση ότι η κοινωνία ελέγχει τον εαυτό της, χωρίς να χρειάζεται άμεση καταστολή. Οι πολίτες αναλαμβάνουν τον ρόλο της αστυνόμευσης μεταξύ τους, αποδυναμώνοντας κάθε συλλογική αντίδραση.
Διαίρει και βασίλευε: Όσο πολεμάμε μεταξύ μας, τίποτα δεν αλλάζει
Το τελικό στάδιο είναι η εδραίωση της διχόνοιας, ώστε οι πολίτες να μην μπορούν να διεκδικήσουν ενωμένοι οποιαδήποτε αλλαγή.
Όσο ο θυμός και η αγανάκτηση διοχετεύονται σε εσωτερικές συγκρούσεις, το σύστημα παραμένει ανέπαφο. Αντί να υπάρχει κοινή απαίτηση για λύσεις, κάθε κοινωνική ομάδα εστιάζει στη δική της επιβίωση, βλέποντας τους υπόλοιπους ως ανταγωνιστές.
Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη διάλυση της κοινωνικής συνοχής. Η αλληλεγγύη υπονομεύεται, η συλλογική δράση αποδυναμώνεται και, τελικά, η κατάσταση παραμένει ακριβώς όπως ήταν πριν – ή χειρότερα.
Από τη θεωρία στην πράξη
Όσα περιγράψαμε μέχρι τώρα δεν είναι θεωρητικά σχήματα. Ο κοινωνικός αυτοματισμός δεν είναι απλώς ένας αφηρημένος μηχανισμός, αλλά μια στρατηγική που εφαρμόζεται διαρκώς, επηρεάζοντας την καθημερινότητα, την πολιτική και τις κοινωνικές εξελίξεις.
Από την πανδημία μέχρι τις διαμαρτυρίες για τα Τέμπη, μπορούμε να δούμε ξεκάθαρα πώς αυτά τα μοτίβα λειτούργησαν στην πράξη. Στα παρακάτω παραδείγματα, αναλύουμε πώς κάθε στάδιο του κοινωνικού αυτοματισμού εφαρμόστηκε, διαμορφώνοντας τη δημόσια συζήτηση και τις κοινωνικές αντιδράσεις.
Μετάθεση ευθυνών
Πανδημία – Η «ατομική ευθύνη» ως εργαλείο αποποίησης ευθυνών
Από την πρώτη στιγμή της πανδημίας, η κρατική ανεπάρκεια μεταμφιέστηκε σε προσωπική ευθύνη. Αντί να δοθεί έμφαση στη θωράκιση του συστήματος υγείας, η λύση που προωθήθηκε ήταν η πειθαρχία των πολιτών.
Όταν τα νοσοκομεία γέμιζαν και οι ΜΕΘ δεν επαρκούσαν, η ευθύνη δεν αποδόθηκε στο ανεπαρκές κράτος, αλλά στον «ανεύθυνο πολίτη» που «δεν τηρούσε τα μέτρα». Αν κάποιος κόλλησε, δεν έφταιγε η ανυπαρξία πρωτοβάθμιας φροντίδας ή οι ελλείψεις στο ΕΣΥ, αλλά «το ότι δεν πρόσεξε αρκετά».
Έτσι, η συζήτηση έφυγε από το πώς θα μπορούσε το κράτος να προστατεύσει καλύτερα την κοινωνία και μεταφέρθηκε στο αν οι πολίτες ήταν αρκετά υπεύθυνοι ή όχι. Η πολιτική ευθύνη διαχύθηκε στην κοινωνία, κάνοντας την κριτική στη διαχείριση σχεδόν αδύνατη.
Κατασκευή εσωτερικών εχθρών
Πανδημία – Οι πολίτες εναντίον των πολιτών
Η επόμενη φάση ήταν η διάσπαση της κοινωνίας. Το αφήγημα της «ατομικής ευθύνης» έπρεπε να αποκτήσει εχθρούς, ώστε να λειτουργήσει πιο αποτελεσματικά.
- Οι ανεμβολίαστοι έγιναν «ανεύθυνοι», ενώ οι εμβολιασμένοι «πρόβατα του συστήματος».
- Οι νέοι ήταν «ασυνείδητοι», ενώ οι ηλικιωμένοι «υπερβολικοί».
- Οι εργαζόμενοι σε συγκεκριμένους κλάδους στοχοποιήθηκαν ως «υγειονομικές βόμβες».
- Έτσι, η κοινωνία χωρίστηκε σε αντίπαλα στρατόπεδα. Οι άνθρωποι σταμάτησαν να βλέπουν την κρατική διαχείριση ως το βασικό πρόβλημα και άρχισαν να στοχοποιούν ο ένας τον άλλον.
Διαμαρτυρίες για τα Τέμπη – Το αντι-κίνημα «Εγώ δεν θα πάω»
Η ίδια τακτική εφαρμόζεται και στις διαμαρτυρίες για την τραγωδία των Τεμπών. Οι άνθρωποι που απαιτούν δικαιοσύνη στοχοποιούνται ως «γραφικοί», «υποκινούμενοι» ή κάποιοι που »θέλουν να διαταράξουν την κανονικότητα».
Μέσω διαδικτυακών καμπανιών, εμφανίζεται το αφήγημα «Δεν θα πάω», που ουσιαστικά λειτουργεί ως προπαγανδιστική δικαιολογία για την αδράνεια. Το σύστημα δεν χρειάζεται να καταστείλει άμεσα τις διαμαρτυρίες. Αρκεί να δημιουργήσει μια κριτική εκ των έσω, ώστε οι πολίτες να αισθάνονται ενοχές ή ντροπή αν συμμετέχουν.
Με αυτόν τον τρόπο, η κοινωνία δεν είναι ποτέ ενωμένη απέναντι στην εξουσία. Υπάρχει πάντα ένα κομμάτι της που λειτουργεί ως ανάχωμα σε κάθε προσπάθεια διεκδίκησης.
Διαίρει και βασίλευε
Η αποδυνάμωση της συλλογικής διεκδίκησης
Η πιο επικίνδυνη συνέπεια του κοινωνικού αυτοματισμού είναι η αχρήστευση της συλλογικής δράσης. Όταν η κοινωνία εκπαιδευτεί στη διαίρεση, τότε καμία μαζική αντίδραση δεν μπορεί να είναι αποτελεσματική.
Αυτό το βλέπουμε σήμερα ξεκάθαρα:
- Οι εργαζόμενοι στρέφονται ο ένας εναντίον του άλλου, αντί να απαιτήσουν καλύτερους όρους εργασίας.
- Οι πολίτες αποθαρρύνονται από το να διαδηλώσουν, γιατί φοβούνται μήπως στοχοποιηθούν.
- Οι νέες γενιές μεγαλώνουν μαθαίνοντας ότι η συλλογική διεκδίκηση είναι μάταιη, γιατί "πάντα κάποιος θα τους προδώσει".
- Όσο οι πολίτες βλέπουν τους συμπολίτες τους ως ανταγωνιστές, κανείς δεν κοιτάει προς την πραγματική πηγή του προβλήματος. Και όσο αυτό συμβαίνει, τίποτα δεν αλλάζει.
Η οπτικοποίηση του κοινωνικού αυτοματισμού
Υπάρχει μια ταινία μικρού μήκους με τίτλο «Utopia», που αποτελεί ένα σκληρό, αλλά ρεαλιστικό πορτρέτο του κοινωνικού αυτοματισμού. Το πιο δυνατό μήνυμά της είναι πως το μεγαλύτερο «έγκλημα» σε ένα απολυταρχικό καθεστώς δεν είναι η ανυπακοή, αλλά η αλληλεγγύη.
Στην ταινία, όπως και στη ζωή, οι πολίτες μαθαίνουν να μην βοηθούν ο ένας τον άλλον. Ο διπλανός τους δεν είναι συμπολίτης, αλλά απειλή. Και όσοι τολμούν να σπάσουν αυτόν τον κύκλο, τιμωρούνται πρώτοι. Αυτός είναι ο απόλυτος στόχος του κοινωνικού αυτοματισμού: να πείσει την κοινωνία ότι η ενότητα είναι αδυναμία, ότι η αλληλεγγύη είναι επικίνδυνη και ότι η μόνη λύση είναι η ατομική επιβίωση.
Αλλά η ιστορία έχει αποδείξει ξανά και ξανά ότι οι αλλαγές δεν γίνονται από μεμονωμένα άτομα, αλλά από κοινωνίες που αποφασίζουν να σταθούν ενωμένες. «Γιατί οι άνθρωποι δεν έχουμε τίποτα, παρά μόνον ο ένας τον άλλον».
Παρακολουθήστε παρακάτω την ταινία «Utopia».
Ακολουθήστε το Reader.gr στα Google News για να είστε πάντα ενημερωμένοι για όλες τις ειδήσεις από την Ελλάδα και τον κόσμο.
