27.10.24 09:30

Ο «κρυφός» χείμαρρος που περνάει κάθετα από την Πατησίων στο κέντρο της Αθήνας

Ένας χείμαρρος γνωστός από τον Αριστοφάνη αφήνει και σήμερα το αποτύπωμά του σε κεντρικά σημεία της Αθήνας.

Πεδίον του Άρεως | Eurokinissi / Κώστας Τζούμας

Η Αθήνα αποτελεί μία περιοχή γεμάτη ποτάμια, ρέματα και χειμάρρους που στο μεγαλύτερό τους μέρος έχουν υπογειοποιηθεί, καθώς από πάνω τους χτίστηκε η σημερινή μεγαλούπολη. Ένας τέτοιος χείμαρρος είναι και ο Κυκλοβόρος, ο οποίος περνάει από κεντρικά σημεία της πόλης.

Όπως αναφέρει η Γεωμυθική, ο Κυκλοβόρος είναι ένας από τους ελάχιστους χειμάρρους των Αθηνών που αναφέρονται σε αρχαίες και μεσαιωνικές πηγές με το όνομα του. Όμως, όπως γίνεται και με άλλα ποτάμια και ρέματα, η ταύτισή του με σημερινές εγκιβωτισμένες κοίτες είναι από δύσκολη έως επισφαλής.

Τον συναντάμε σε χάρτες του 19ου αιώνα να ταυτίζεται με τον χείμαρρο που κυλούσε νοτίως του Πεδίου του Άρεως. Ο ίδιος ο χείμαρρος ωστόσο αναφέρεται και ως Σκίρων σε κάποιους άλλους χάρτες, άλλο όνομα αρχαίου χειμάρρου που βρίσκουμε στις πηγές, γνωστό σήμερα και ως ρέμα του Αγίου Στυλιανού, από την ομώνυμη εκκλησία στην περιοχή του Γκύζη.

Πάντως, οι αρχαιότερες αναφορές όπου αναφέρεται ο Κυκλοβόρος είναι δύο κωμωδίες του Αριστοφάνη. Οι Ἀχαρνῆς και οι Ἱππεῖς.

Η ΕΥΔΑΠ και ο Κυκλοβόρος

Σύμφωνα με την ΕΥΔΑΠ, η πιο γνωστή κατάληξη του Ποδονίφτη ήταν ο χείμαρρος με τρεις κοίτες που έρρεε με κατεύθυνση βορειοανατολικά - νοτιοδυτικά πάνω από τη Λεωφόρο Αλεξάνδρας, την οποία διέσχιζε στο ύψος του λόφου του Στρέφη.

Ο χείμαρρος αυτός εμφανίζεται με τη λόγια ονομασία Κυκλοβόρος και στο νοτιοδυτικό τμήμα του ταυτίζεται με τη σημερινή οδό Μάρνη. Η αφετηρία του εμφανίζεται στα Τουρκοβούνια σε παλαιούς χάρτες. Πάντως η κοίτη του χειμάρρου στον οποίο αποδίδεται η ονομασία Κυκλοβόρος υπήρχε μέχρι τον 20ό αιώνα και εικονίζεται σε χάρτες.

Διαβάστε ακόμη: Έφαγα το καλύτερο φαγητό της ζωής μου σε ένα απομονωμένο χωριό της νότιας Ιταλίας

Η πλατεία Βάθης

Ένα τοπωνύμιο που συνδέεται με τον χείμαρρο είναι και η περιοχή Βάθεια, όπου σήμερα η περιοχή είναι γνωστή ως Πλατεία Βάθης, αν και η επίσημη ονομασία της πλατείας είναι Ανεξαρτησίας. Στην πλατεία αυτή συγκλίνουν οι οδοί Μάρνη, Μαιζώνος, Λιοσίων, Αχαρνών και Καματερού.

Πήρε το όνομα Πλατεία Βάθης από τα άλλοτε λιμνάζοντα νερά του χείμαρρου Κυκλοβόρου, στο ύψος της σημερινής οδού Μάρνη επειδή στο σημείο εκείνο το έδαφος κάπως βάθαινε.

Γράφει ο Κώστας Μπίρης στο Αι Τοπωνυμίαι της πόλεως και των περιχώρων των Αθηνών: «Βάθεια και μεταγενέστερα Βάθη: Παλαιά τοπωνυμία προκύψασα από το χαμήλωμα του εδάφους προς την κοίτη του Κυκλοβόρου εις το σημείο όπου εγίνετο η διάβασις του δρόμου του Μενιδιού.

Μετά το πέρασμα του ρέματος ο δρόμος εχωρίζετο εις δύο κλάδους κατευθυνόμενους προς το Μενίδι και προς τα Λιόσια» (πρόκειται για τις σημερινές οδούς Αχαρνών και Λιοσίων που ξεκινούν από την πλατεία Βάθης).

Οι πηγές και η αμφισβήτηση των χαρτών

Οι συνθήκες λοιπόν που έχουμε από τις πηγές, αν αγνοήσουμε τους χάρτες του 19ου αιώνα, μας υποδεικνύουν ένα ποτάμι ή ένα κανάλι νερού κοντά στην Αρχαία Αγορά, που κάνει θόρυβο και κυκλώνει κάτι, πιθανώς την ίδια την αγορά.

Μια τέτοια θέση είτε ο Ηριδανός ποταμός μπορεί να έχει είτε ο Κεντρικός Αποχετευτικός Αγωγός (ΚΑΑ) ή αλλιώς Μεγάλος Αγωγός (Great Drain), που ώ τι ειρωνεία, ακόμα και σήμερα ο νυν Κυκλοβόρος πάλι εξυπηρετεί το παντορροϊκό δίκτυο της πόλεως των Αθηνών.

Αυτό που υποθέτουμε, με αρκετή επιφύλαξη πάντως, είναι ότι ο Κυκλοβόρος μπορεί κάλλιστα να είναι ο Ηριδανός, ή ένα παρατσούκλι του Ηριδανού ή απλά το όνομα που έδωσαν στον ΚΑΑ οι αρχαίοι Αθηναίοι.

Θα μπορούσε όμως ο Αριστοφάνης να μπερδέψει αυτά τα δυο ποτάμια; Ηριδανό και Κυκλοβόρο; Μάλλον όχι, άρα καταλήγουμε στην υπόθεση ότι ο Αριστοφανικός Κυκλοβόρος είναι ο Ηριδανός του Λυκαβηττού. Έντονος, κυκλώνει την αγορά, χωσθείς υπό των Αθηναίων και θορυβώδης μέχρι σήμερα!

Με βάση αυτή την υπόθεση μπορούμε να δώσουμε και ένα νέο νόημα στην παρομοίωση του Αριστοφάνη, ότι ο λόγος του Κλέωνα είναι όχι μόνο θορυβώδης αλλά και τιποτένιος, όπως τα απόβλητα της πόλης, που την εποχή του Αριστοφάνη ήδη κυλούσαν στον Ηριδανό.

Όσον αφορά για το όνομα του Ηριδανού οι περισσότερες αρχαίες πηγές αναφέρονται κυρίως στον Ηριδανό των υπερβορείων, ενώ όσες αναφέρονται στον Αττικό Ηριδανό αναφέρονται σε αυτόν ως παραπόταμο του Ιλισσού (Πλάτωνας, Στράβωνας. Παυσανίας) που λύνει και την παρεξήγηση για τον Ηριδανό της Καισαριανής, τον κλάδο δηλαδή του Ιλισσού που πηγάζει από την Καλοπούλα και την Μονή Καισαριανής.