Πολύ συχνά μια αρχαία ιστορία μπορεί να αντικατοπτρίζει αμείλικτα το σήμερα. Η παραβολή του Νασρεντίν Χότζα και του γαϊδάρου του είναι μία από αυτές, μια ιστορία που, αν και χιλιετιών, μιλά απευθείας στην καρδιά του σύγχρονου εργαζόμενου: ο Νασρεντίν Χότζας, για να εξοικονομήσει χρήματα, άρχισε να μειώνει σιγά-σιγά το φαγητό του γαϊδάρου του, μέχρι που τελικά το ζώο ψόφησε - και τότε ο Χότζας είπε: «Τι κρίμα, μόλις είχε μάθει να ζει χωρίς φαΐ» Κάθε μέρα, σε κάθε γωνιά αυτού του πλανήτη, αυτή η αρχαία παραβολή ζωντανεύει με έναν τρόπο φρικτά επίκαιρο.
Ο γάιδαρος του Χότζα, σύμβολο υπομονής και αδιαμαρτύρητης προσφοράς, φορτώνεται διαρκώς. Λίγο ακόμα. Άλλη μια απαίτηση. Άλλη μια ώρα. Άλλη μια ευθύνη. Το βάρος αυξάνεται, οι ανάσες γίνονται πιο βαριές, τα γόνατα λυγίζουν. Και όλοι, ο Χότζας, οι περαστικοί, η κοινωνία ολόκληρη, παρακολουθούν, περιμένοντας, ελπίζοντας, ή απλώς αγνοώντας το αναπόφευκτο. Γιατί ο γάιδαρος του Χότζα, όπως και ο σύγχρονος εργαζόμενος, πάντα θα ψοφάει στο τέλος.
Αυτή δεν είναι μια προειδοποίηση. Είναι μια διαπίστωση. Μια κυνική, αμείλικτη αλήθεια που διαπερνά τους τοίχους των γραφείων, τις γραμμές παραγωγής, τις οθόνες των υπολογιστών και τις ψυχές εκατομμυρίων ανθρώπων. Η εργασία, από μέσο επιβίωσης και δημιουργίας, έχει μετατραπεί σε ένα όργανο συστηματικής εξόντωσης, μια αργή, βασανιστική θανάτωση της ανθρώπινης υπόστασης.
Η εντατικοποίηση ως σύγχρονος κανόνας
Ζούμε στην εποχή της εντατικοποίησης, όχι ως εξαίρεση, αλλά ως κανόνα. Η ατελείωτη απαίτηση για «περισσότερα με λιγότερα» έχει γίνει το κυρίαρχο δόγμα. Περισσότερη παραγωγικότητα, με λιγότερους ανθρώπινους πόρους. Περισσότερες ώρες αφοσίωσης, με όλο και λιγότερο προσωπικό χρόνο. Περισσότερες ευθύνες, με απουσία ουσιαστικής αναγνώρισης.
Ο εργαζόμενος έχει μετατραπεί σε μια μεταβλητή, σε ένα εξισωτικό μοντέλο κέρδους, έναν αριθμό που πρέπει να αποδώσει, να συμπιεστεί, να στραγγιστεί μέχρι την τελευταία σταγόνα ενέργειας και ψυχής. Η τεχνολογική πρόοδος, αντί να λειτουργήσει ως απελευθερωτική δύναμη, έχει γίνει ένα εργαλείο διαρκούς διαθεσιμότητας. Το email στο κινητό, το μήνυμα στην εφαρμογή της εταιρείας μετά το τέλος του ωραρίου, η προσδοκία της άμεσης απάντησης ακόμα και μέσα στη νύχτα – όλα αυτά έχουν θολώσει τα όρια μεταξύ επαγγελματικής και προσωπικής ζωής. Ο εργαζόμενος είναι πλέον αιχμάλωτος μιας εικονικής φυλακής, ενός «always-on» καθεστώτος που δεν τελειώνει ποτέ, μετατρέποντας το σπίτι σε γραφείο και την ίδια την ύπαρξη σε αδιάκοπη εργασία.
Η διάβρωση της ανθρώπινης ύπαρξης
Μέσα σε αυτή την αδιάκοπη πίεση, ο εργαζόμενος συχνά σιωπά. Σιωπά μπροστά στις αυξανόμενες απαιτήσεις, στην απουσία αυξήσεων, στην κατάργηση δικαιωμάτων που κατακτήθηκαν με αγώνες. Ο φόβος της ανεργίας, η ανασφάλεια του «δεν είσαι πλέον χρήσιμος», η ψευδαίσθηση ότι «είσαι αναλώσιμος» είναι όπλα που χρησιμοποιούνται για να συντηρήσουν αυτό το καθεστώς. Και αυτή η σιωπή, αυτή η αδιαμαρτύρητη αποδοχή των όρων, τροφοδοτεί αδιάκοπα το τέρας της εντατικοποίησης, επιτρέποντας στους «Χότζες» να συνεχίζουν να μειώνουν το «φαΐ» του γαϊδάρου.
Το αποτέλεσμα είναι η σταδιακή, αλλά βέβαιη, διάβρωση της ανθρώπινης ύπαρξης. Η ψυχική υγεία βρίσκεται σε κρίση: το χρόνιο άγχος, η κατάθλιψη, το burnout δεν είναι πια απλώς κλινικοί όροι, αλλά σκληρές καθημερινότητες που οδηγούν σε ολοκληρωτική κατάρρευση. Το σώμα υποφέρει από την έλλειψη ύπνου, την κακή διατροφή, την απουσία σωματικής δραστηριότητας.
Οι προσωπικές σχέσεις διαλύονται, τα χόμπι πεθαίνουν, η δημιουργικότητα στερεύει. Ο άνθρωπος-εργαζόμενος μετατρέπεται σταδιακά σε ένα άδειο κέλυφος, μια μηχανή που παράγει, αλλά δεν ζει. Μια μηχανή που, μοιραία, θα φτάσει στα όριά της και θα «ψοφήσει».
Η βραχυπρόθεσμη λογική
Οι «Χότζες» του σύγχρονου εργασιακού περιβάλλοντος, είτε από άγνοια είτε από κυνισμό είτε και από τα δύο, εφαρμόζουν μια βραχυπρόθεσμη λογική. Βλέπουν μόνο τους αριθμούς της στιγμιαίας παραγωγικότητας, όχι το μακροπρόθεσμο κόστος. Αδιαφορούν για την εξάντληση του ανθρώπινου κεφαλαίου, για την απώλεια καινοτομίας που φέρνει το burnout, για την τοξικότητα που διαποτίζει ένα τέτοιο περιβάλλον. Όσο ο «γάιδαρος» αποδίδει, όσο τα νούμερα είναι εντάξει, η ευθύνη μετατίθεται, το πρόβλημα αγνοείται.
Και όταν, μοιραία, ο γάιδαρος «ψοφήσει», όταν ο εργαζόμενος καταρρεύσει – σωματικά, ψυχικά ή πνευματικά – τότε μόνο ακούγεται ο υποκριτικός θρήνος: «Τι κρίμα, και μόλις είχε φτάσει στη μέγιστη απόδοση». Αυτό το «κρίμα» δεν είναι παρά η απόδειξη της συστηματικής άρνησης να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα πριν αυτό γίνει μη αναστρέψιμο. Είναι η αποκήρυξη ευθύνης για την τραγική κατάληξη ενός συστήματος που ο ίδιος ο Χότζας, ο ίδιος ο εργοδότης, το ίδιο το κυρίαρχο μοντέλο, έχτισε μεθοδικά.
Η εξιδανίκευση της εξάντλησης
Η τραγωδία του σύγχρονου «γαϊδάρου» δεν είναι μόνο ευθύνη του «Χότζα». Είναι και προϊόν μιας σιωπηρής κοινωνικής αποδοχής, μιας συλλογικής αυταπάτης. Έχουμε φτάσει στο σημείο να εξιδανικεύουμε την υπερεργασία, να θεωρούμε την εξάντληση ως δείκτη αφοσίωσης, την προσωπική θυσία ως μέσο επιτυχίας. Το «hustle culture», η κουλτούρα του ασταμάτητου αγώνα, έχει διαποτίσει κάθε πτυχή της ζωής μας, πείθοντάς μας ότι όσο περισσότερο «καίγεσαι», τόσο πιο πολύ «αξίζεις».
Αυτή η ρητορική της «ανάπτυξης» και της «ανταγωνιστικότητας» λειτουργεί ως άλλοθι για την απανθρωποποίηση της εργασίας. Μας λένε ότι είναι «αναγκαίο κακό» για την πρόοδο, για την οικονομία, για να «πιάσουμε» τους στόχους. Αλλά ποιος είναι ο πραγματικός στόχος όταν αυτός επιτυγχάνεται πάνω σε σωρούς σωματικής και ψυχικής εξόντωσης; Ποια είναι η αξία μιας «ανάπτυξης» που αφήνει πίσω της διαλυμένους ανθρώπους, κατακερματισμένες οικογένειες και μια κοινωνία που ασθενεί; Η «αποτελεσματικότητα» γίνεται αυτοσκοπός, χωρίς να υπολογίζεται το πραγματικό κόστος – το οποίο, μοιραία, θα επιστρέψει στο σύστημα με τη μορφή ασθένειας, μειωμένης παραγωγικότητας και, εντέλει, κατάρρευσης.
Το αναπόφευκτο τέλος και η σιωπή που βαραίνει
Και τότε, όταν ο γάιδαρος ψοφήσει, όταν ο άνθρωπος-εργαζόμενος καταρρεύσει κάτω από το βάρος της ατελείωτης απαίτησης και της συστηματικής εξόντωσης, θα μείνει πίσω όχι μια επιτυχία, αλλά ένα φάντασμα. Το φάντασμα μιας «ανάπτυξης» που βασίστηκε στην ανθρώπινη θυσία, μιας «αποτελεσματικότητας» που μέτρησε μόνο αριθμούς και όχι ψυχές. Μιας «προόδου» που, στην πραγματικότητα, ήταν μια οπισθοδρόμηση στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια.
Η μέρα που ο γάιδαρος θα παραδώσει πνεύμα δεν είναι η μέρα της «μέγιστης απόδοσης», όπως υποκριτικά θα θρηνήσει ο Χότζας. Είναι η μέρα που η ίδια η ανθρωπιά παραδίδει τα όπλα στο βωμό ενός συστήματος που αρνείται πεισματικά να θυμηθεί την ουσία. Την ουσία που φωνάζει ότι ο άνθρωπος δεν είναι μέσο, αλλά σκοπός. Ότι η ζωή δεν είναι ένα μέγεθος που συμπιέζεται προς όφελος του κέρδους.
Αυτή η παραβολή δεν είναι πια απλώς μια λαϊκή ιστορία. Είναι ένας καθρέφτης. Ένας καθρέφτης που δείχνει το συλλογικό μας πρόσωπο, το πρόσωπο μιας κοινωνίας που, εν γνώσει ή εν αγνοία, σιωπά και παρακολουθεί τον γάιδαρο να φορτώνεται, περιμένοντας το αναπόφευκτο τέλος του. Το ερώτημα δεν είναι αν ο γάιδαρος θα ψοφήσει. Το ερώτημα είναι αν, όταν ψοφήσει, θα συνεχίσουμε να λέμε: «Τι κρίμα, μόλις είχε μάθει να ζει χωρίς φαΐ», ή αν θα τολμήσουμε επιτέλους να αλλάξουμε το παραμύθι.
Ακολουθήστε το Reader.gr στα Google News για να είστε πάντα ενημερωμένοι για όλες τις ειδήσεις από την Ελλάδα και τον κόσμο.
